Kilka myśli o egzystencjalnej samotności

      
       "Samotność wyciska fatalne znamię na
człowieku, gdyż skłania zazwyczaj do myśli
o losie ludzkim...Rozrywki zawdzięczają swą
nazwę temu właśnie, że zwykły odrywać nas
od spraw przykrych i smutnych, żebyśmy
mogli oddać się rzeczom miłym i przyjemnym."
- napisał w XVII wieku Saint-Evremond,
autor dość głęboki. A to samo o rozrywkach
pisał też Pascal, który zauważał jednak,  że
to oderwanie może być jedynie chwilowe i
jest ostatecznie skazane na niepowodzenie.   
      Miałem 28 lat, kiedy ukazał się mój
pierwszy tekst poświęcony argumentom
wysuwanym przez filozofów i obserwatorów
ludzkiego życia przeciwko lękowi przed
śmiercią.  I szczęście, że ten tekst przeczytało
dwóch największych polskich żyjących
wtedy filozofów i mogłem od nich usłyszeć,
jak go oceniają. 
     Jeden z nich chwaląc go zauważył, że
mogłem sobie pozwolić na nieco większą,
eseistyczną swobodę. Ale było to 
przeciwnie memu zamierzeniu, aby refleksję
o wartościach łączyć z dyscypliną właściwą
filozofii analitycznej. Być może też 
jeszcze nie potrafiłem pisać z większą
swobodą.  Dopiero znacznie później zdałem
sprawę, jak trudne było to zadanie.
Drugi również dobrze ocenił tekst, ale
zmartwiło go pominięcie przeze mnie
argumentów filozofów chrześcijańskich,
co akurat w moim poczuciu było konieczne,
ponieważ argumenty te sprowadzały się
ostatecznie jedynie do racji wiary. 
     Dzisiaj przez przypadek znalazłem
ten mój tekst w śmieciach. Otrzepałem
go z kurzu i postanowiłem przytoczyć z
niego cytat stosowny do mego nastroju.
     W kwestii samotności wypowiadano
się tak często, że byłoby czymś zupełnie
pozbawionym sensu powoływanie się na
niewielką choćby cząstkę tych przemyśleń,
zwłaszcza, że zbliża się świt i czasu mam
tak niewiele. Chciałbym zatem jedynie
przywołać tu trzy myśli, które wydają mi
się szczególnie skłaniające do refleksji
o ludzkim życiu.   
     Pierwsza pochodzi z dziennika "Kłopot
z istnieniem" Elzenberga. Zauważa on, że
jesteśmy najbardziej samotni w tym
wszystkim, co wiąże się z naszym poczuciem
wartości życia i że ta egzystencjalna
samotność jest nie do przezwyciężenia.
Nikt nie przeżywa wartości istnienia i nie
doświadcza go dokładnie tak, jak drugi
człowiek.  I choć próbujemy je jakoś
wyrazić czy zakomunikować, pozostają
one zasadniczo niewyrażalne.  W tym sensie
każdy ma swój własny świat i skazany jest
na subiektywizm. Wszyscy jesteśmy
Berkeleyami, pisze Elzenberg.  Ale
jesteśmy zarazem najbardziej
samotni w tym właśnie, co jest dla nas
najcenniejsze i co określa nasz stosunek
do życia.  Jest to myśl, wobec której,
o ile się ją właściwie rozumie, trudno
wyrazić jakieś poważniejsze zastrzeżenia.
     Druga myśl pochodzi z najważniejszego
dzieła Schopenhauera "Świat jako wola
i przedstawienie" i jest niezwykle
pesymistyczna. Im bardziej wrażliwy,
inteligentny i twórczy jest człowiek, tym
bardziej pozostaje samotny, a za chwile
wolności, jaką daje kontemplacja,
płacić musi cierpieniem, ponieważ inni
ludzie, bardziej, jak mówi filozof, tępi,
nie rozumieją go i źle się do niego odnoszą.   
Taki jest los ludzi twórczych, a szczególnie
osób wybitnych lub nawet wielkich,
artystów, myślicieli, uczonych.
   To myśl, którą przyjąć można jedynie
z zastrzeżeniem, że należy strzec się
mizantropii i pielęgnowania poczucia
wyższości. Sam Schopenhauer pisał
często z pewną pogardą o wartościach
uznawanych przez ludzi bezrefleksyjnych
i niezdolnych do poszukiwania wiedzy
i głębszego przeżywania życia.
    Do tego właśnie nawiązuje trzecia myśl,
która sprowadza się do rozróżnienia 
między samotnością, a osamotnieniem
(wyobcowaniem).  Wypowiada ją w jednej
ze swych medytacji mistyk Krishnamurti.
Samotność, pisał, jest czymś dla człowieka
najcenniejszym, bo tylko w samotności
możemy poznać prawdę. Dlatego twórcze
osobowości tak często jej poszukują i
ludzie mądrzy są samotnikami i cenią
kontakt z naturą. Ale wyobcowanie, to coś
niezwykle smutnego i to ono właśnie niesie ze
sobą cierpienie. Za wyobcowanie jego zdaniem
ponosimy winę my sami, ponieważ wiąże się
ono z żywionymi przez nas pragnieniami i
postawą wobec innych ludzi i losu.
     I ta myśl również wymaga pewnej korekty.
Ludzie są przecież często wykluczani,
zaszczuci, marginalizowani, pomijani
milczeniem, czy nawet fizycznie niszczeni, nie
dlatego, że ich postawa jest niewłaściwa, ale
dlatego, że są inni lub mają system wartości,
albo poczucie normalności inne od tego, jaki
przyjmuje większość. To nie oni odpowiadają
za bolesne wyobcowanie, w jakim się znajdują,
albo nie odpowiadają za nie wyłącznie.
Trudno mieć za złe Sokratesowi czy Jezusowi,
że nie byli konformistami, ale to samo dotyczy
często ludzi, o których istnieniu nikt nigdy
nie słyszał, a którzy mieli odwagę czemuś się
przeciwstawić.   
     Druga rzecz, o której należałoby
tu wspomnieć, to wszelkie psychiczne
ograniczenia naszej wolności, wywołane np.
przez ciężką depresję, która sprzyja wycofaniu.    
Ktoś miał odpowiedzieć na nasz życzliwy
gest, ale robi to zbyt późno, albo nie robi tego
wcale i podejrzewamy go o wyniosłość
lub lekceważenie, irytuje nas to, albo się
obrażamy, zamiast rozumieć, co naprawdę
zaszło.   
     Brzmi to, być może, nieco abstrakcyjnie
dla kogoś mało oswojonego z tego typu
refleksją, jednak te trzy myśli na temat
samotności nie mają nic wspólnego z jakąś
podejrzaną abstrakcją. Są one psychologicznie dość 
mocno ugruntowane. 
      Muszę już kończyć, ponieważ robi się widno,
a ja nie będę mógł zwyczajem zjaw i
upiorów zdrzemnąć się w trumnie. Czeka
mnie dość długi i trudny dzień. Może więc
jedynie dla przykładu wspomnę o tym, jak
pierwsza  z tych myśli ma się do życia
nie myśliciela, czy poety, a zwykłego
człowieka.
     Wyobraźmy sobie, że słuchamy
kogoś, kto dawno już przeżył swą młodość,
albo mieszkał wśród innych ludzi,
w innym miejscu świata i jak próbuje
nam opowiedzieć o czymś, czego nigdy
dobrze nie poczujemy, ani nie wyobrazimy
sobie, bo zabraknie nam podstawowych
skojarzeń, żeby ogarnąć jego doświadczenie
i zrozumieć jego przeżycia. Owszem
zrozumiemy je, ale tylko w sposób ogólny,
gdy tymczasem dla niego wszystko
ma wagę konkretu. To, co dla nas jest
jedynie wspomnieniem, dla tego człowieka
jest cząstką życia, które przeżywa w tej
właśnie chwili. Jakże by się ucieszył, gdyby
wśród słuchaczy pojawił się nagle ktoś
"stamtąd." Nawet, jeśli wspomnienie to nie
wiąże się z niczym radosnym, lecz jest np.
wspomnieniem uwięzienia, zesłania lub obozu
śmierci.
      Doświadczamy życia w sposób jedyny
i niepowtarzalny. I to, o czym tutaj mówię
na przykładzie wspomnienia, tym mocniej
odnosi się do naszego poczucia wartości
życia, które zawsze jest czymś najbardziej
intymnym. Uświadomienie sobie tego faktu
pozwala nam nie obwiniać innych o to, że
nie potrafią wejść całkowicie w przestrzeń
naszego psychicznego świata (kosmosu) i
że za mało wczuwają się w nasze przeżycia
i myśli...