Seneka o wychodzeniu z życia

        Lucius Annaeus Seneca odebrał sobie życie w sytuacji, w której i tak by mu je odebrano - umarł więc mężnie i godnie ze stoickim spokojem, ale trudno to właściwie nazwać samobójstwem wobec nieuchronności śmierci. Tak się zakończył jego żywot, w którym mądrość i ambicje polityczne były równie żywe. Spinoza nazywa go tragikiem, bo jak wiadomo, był też autorem tragedii. Zaliczany rutynowo do późnego stoicyzmu, był otwarty na różne wpływy, a w swoich pismach wyrażał praktyczną mądrość w przekonaniu, że filozofia nie uczy słów, lecz czynów. Wieki minęły, a wciąż jest uważany za mędrca, a lista jego refleksyjnych utworów jest dość długa. Ich moralistyczny charakter sprawił, że Kwintylian ganił jego styl, a Nietzsche nazwał go "torreadorem cnoty." 

      Samobójstwo nie tylko jednak akceptował, ale nawet zalecał i w jednym z listów do Lucyliusza pisał, że je popełni, kiedy umysł i ciało przestaną mu służyć. "Czy...zalecenie  odjęcia sobie jakiejś tam czastki życia jest okrutniejsze niż nakaz doprowadzenia go do końca?"  Wyrażano wątpliwość, czy jako stoik powinien tak myśleć. W końcu dla stoika cierpienie jest czymś obojętnym. Nie chodzi jednak o to, aby śmierć uwalniala od bólu, co byłoby tchórzostwem, ale od złego życia - widział w tym wyjście naprzeciw konieczności. Kiedy trzeba wyść z życia - człowiek z niego wychodzi i na tym polega jego wolność, bo jak mawiał Epiktet: "Drzwi stoją otworem". Można zatem mówić o jakiejś racjonalności tej decyzji, nawet jeśli z jakichś powodów jej nie akceptujemy. W czasach nam bliższych Hume w słynnym eseju "O samobójstwie" pisał, że samobójstwo jest czymś zrozumiałym, jeśli decyzję taką powoduje nieuleczalna choroba, utrata środków do życia lub podeszły wiek. 

       Jednak samobójstwo jest najczęściej, nawet przy pozorach racjonalności, wynikiem jakichś psychicznych zaburzeń, które często kończą się tragicznie. Jak prawie każdy znałem osoby, które je popełniły. Ale spotykałem też niedoszłych samobójców, wchodząc z nimi niekiedy w bliższe relacje. Pewna moja studentka dwukrotnie próbowała odebrać sobie życie, a próby te były dość krwawe. Znalazła w końcu oparcie i pomoc we mnie, co być może ocaliło jej życie - miałem dla niej znacznie więcej czasu niż mógł go mieć lekarz, z którego pomocy korzystać już nie chciała. 

     Nie zawsze jednak ocalenie spotyka się z wdzięcznością, bowiem pomoc nie sprowadza się do udaremnienia samobójczej próby. Człowiek, który się nie zabił, musi żyć dalej, często bez nadziei na poprawę własnego losu lub psychicznego stanu. 

Pewien pijak, którego poznałem w szpitalu psychiatrycznym, dwukrotnie się wieszał i za każdym razem go odcięli. Mówił o tym z rozpaczą, bluźniąc i złorzecząc. Nie mógł im tego darować. Trafił na oddział diagnostyczny w stanie fizycznego  rozkładu i wszyscy przed nim uciekali z powodu stężenia moczu w oparach, jakie wydzielała jego piżama. 

     Dziewczyna w depresji "podejmowała" (co za zabawne określenie) kilka razy próby samobójcze i w końcu lekarze zdecydowali, że nie ma sensu jej dalej leczyć, bo i tak nic jej nie pomoże, i że nie może blokować szpitalnego łóżka. 

     Depresja jest jedną z najbardziej śmiertelnych chorób - destruktywny impuls wymyka się spod kontroli, a chory potrzebuje nie tylko leków, ale własnej woli i  miłości. Niestety, jak można przeczytać w broszurce Towarzystwa do walki z depresją, dominuje pogląd, że kiedy ktoś mówi o samobójstwie, to go nie popełni, albo, że jest to szantaż emocjonalny. Wbrew kolejnemu stereotypowi to nie smutny depresyjny koloryt, a lęk, poczucie winy i niska samoocena są w depresji największym problemem. 

      

    Aforysta Cioran, kiedy ktoś mu się zwierzał, że chce zakończyć życie, odpowiadał: "To wspaniała idea, być może nawet nie ma większej. Gotowość do poświęcenia życia jest miarą jego wartości. Zrób to!  Jesteś przecież wolnym człowiekiem...Ale pomyśl, może jutro będzie inny dzień niż dzisiaj i nie będziesz wcale tego potrzebował". (Nie jest  to dosłowny cytat, ale w niczym nie odbiega od tego, co mówił). Ta chwila zastanowienia, odłożenia decyzji, czasem ratuje życie. Cioran znał dobrze stany depresyjne i pisał, że jedynie twórczość ratuje mu życie, a każda kolejna książka jest "odwleczonym samobójstwem". Metoda, jaką się posługiwał wobec innych, nie była jednak pozbawiona ryzyka. Jedna z jego młodych czytelniczek próbowała odebrać sobie życie pod wpływem lektury jakiejś jego książki - "Na szczytach rozpaczy", czy innej. 

     Zmierzając do jakiejś konkluzji można w skrajnym uproszczeniu powiedzieć, że samobójstwo pod wpływem motywów racjonalnych jest 

wprawdzie możliwe, ale najczęściej jest wynikiem psychicznego zaburzenia i aktem desperacji. A powody, dla których ktoś je popełnia są często inne od tych, które komunikuje i pozostają tajemnicą, chciałoby się powiedzieć "zabieraną do grobu", gdyby zawsze istniał jakiś grób.  Jednym z najbardziej absurdalnych powodów popełniania samobójstwa jest chęć ukarania najbliższej osoby lub otoczenia za brak miłości. W publikowanych kiedyś listach samobójców, jest to, jak się okazuje, motyw dość częsty. Często też chodzi jedynie o tzw. wołanie o pomoc, a nie o to aby, (przepraszam za żart),  "zabić się na śmierć". Maria Ossowska zauważyła kiedyś w zwiazku z tym, że mężczyźni zabijają się o wiele bardziej skutecznie niż kobiety. W Polsce ostatnio pięciokrotnie częściej. 

      Wracając do Seneki, a także do Sokratesa i Platona, warto zauważyć, że samo pojęcie wychodzenia naprzeciw konieczności jest nie do końca jasne. Platon bezwarunkowo potępiał samobójstwo, ale w jego poczuciu Sokrates go nie popełnił. To samo można powiedzieć o Senece Młodszym. Ten jednak, jak wspomniałem,  nie widziałby w nim niczego złego i uważał za tak samo konieczne w pewnych okolicznościach życia.