Nie ma tego, co nie istnieje

         Sowa z IV chyba w 

    p.n.e 
      

      Jak napisał pewien mądry człowiek, którego miałem szczęście bliżej poznać, "prawda jest jedna, ale w różny sposób pojmowana i złożona".  Konstatacja taka jest wyrazem poznawczej pokory, która ceni dążenie do prawdy bardziej niż niezłomne przekonania. 

     Jeśli przyjmiemy, że nie ma tego, co nie istnieje, to nie możemy uznać za prawdę czegoś nieistniejącego. W sposób metaforyczny tę bliską mi ontologiczną koncepcję prawdy wyraził Spinoza zauważając,  że  "Prawda ma się do fałszu jak byt do niebytu".  

      W kwestiach moralnych i estetycznych Spinoza był, podobnie jak wielki chiński filozof natury Zhuangzi, relatywistą. Jak przekonuje historyk filozofii Feng Youlan tao i natura są tym samym. W "Naturze - pisał Spinoza - nie ma żadnego dobra ani zła". Obaj zilustrowali ten pogląd wyrazistymi przykładami z życia społecznego i działania natury. Zhuangzi w typowy dla siebie, pełen poczucia humoru sposób zauważa, że sowa żywi się czymś innym niż człowiek, który nie przepada za myszami, a człowieka bolałyby plecy, gdyby spał na moczarach jak piskorz, co innego  jest zatem dla tych istot dobre. A podobnie jest z pięknem. Na widok kąpiących się Piękności "ryby zanurzyłyby się w głębię, ptaki na ich widok uleciałyby w górę, a jelenie i sarny prędko by uciekały." Spinoza zauważył, że piękna kobieca dłoń zupełnie inaczej wygląda oglądana przez mikroskop, kiedy widać na niej szczeliny i dziury. A jeśli, jak to opisuje Biblia, ktoś komuś udziela skutecznej rady jak zgładzić wroga, to jest to wprawdzie dobre dla zabijającego, ale złe dla zgładzonego. 

     Jednak zarówno  tao Zhuangzi, jak spinozański Deus, sive Natura, to rzeczywistość obiektywna, której istnienie jest czymś niezależnym od ludzkich sądów. Jest ona dynamiczna, przemijająca i zmienna, i mówiąc w sposób metaforyczny, przypomina wartki strumień. Postrzegamy świat inaczej niż inne czujące istoty, myślimy w granicach wyznaczonych przez język a nawet może nam się czasem wydawać, że życie jest snem, a w świecie wszystko wyłania się z chaosu, ale mam wyraźne poczucie, że to, co nie istnieje, nie może być uważane za prawdę. W tym sensie prawda różni się od ideologii, która konstruuje rzeczywistość, od wiary, czy tzw. narracji  - to ostatnie słowo jest szczególnie mylące i w odniesieniu do faktów nadużywane, bo służy zwykle walce ideologicznej.  Podobny charakter ma pojęcie dezinformacji, które jednak jest jednoznacznie oskarżające i jest elementem zaprowadzania czegoś w rodzaju stanu wojennego w sferze wymiany myśli. Zakłada się, że nie mamy prawa do zapoznawania się z różnymi opiniami i kształtowania na tej podstawie własnej. Współcześni liberałowie zapomnieli o klasycznej argumentacji Milla, który przestrzegał przed podobnym terrorem, wzbudzaniem nienawistnych uczuć i lęku. Jakby nie oceniać jego filozofii społecznej, tu akurat trudno nie przyznać racji jego zdroworozsądkowym argumentom. Narzucana opinia uznawana jest za dogmat i po pewnym czasie nikt już w nią nie wierzy. 

     Nieco inaczej myślimy zwykle o wartościach i wewnętrznych przeżyciach, wierząc w jakieś intuicje moralne, czy estetyczne, które miałyby uzasadniać nasze sądy. Intuicjonizm w etyce, czy aksjologii, jest trudny do ugruntowania, jednak rzecz nie jest całkiem beznadziejna. Istnieje na przykład koncepcja elementarnych norm moralnych, które miałyby mieć charakter uniwersalny, ponadkulturowy.  Dlatego  niszczenie życia, okrucieństwo, niewdzięczność, czy zdradę uważa się za rzeczy w sposób oczywisty złe. Przy bliższym wniknięciu w różne oceniane moralnie sytuacje okazuje się jednak, że nawet norma "Nie zabijaj!" dopuszcza tak wiele odstępstw, że trudno jej przypisać ów elementarny charakter. Są to pojęcia, jak się czasami mówi, notorycznie nieostre i niemal niemożliwe jest w pewnych sytuacjach uzyskać powszechną zgodę na ich użycie - tak np. zdrajcę uważa się czasem za bohatera, a okrucieństwo za konieczny przejaw społecznej dyscypliny. Postawieni przed podobnymi dylematami ludzie zdają się zwykle na jakieś autorytety, rezygnując z samodzielnego myślenia. Chwalą to, co inni chwalą a potępiają to, co inni potępiają i w ten sposób unikają spodziewanej dezaprobaty lub kary. Sytuacja komplikuje się i staje się potencjalnie konfliktowa, kiedy ktoś zmuszony jest do lojalności w stosunku do odmiennych grup społecznych o sprzecznych poglądach moralnych. Zdawano sobie z tego sprawę już przed wiekami, dlatego pojawiła się wśród Chrześcijan użyteczna dyrektywa, by oddawać Bogu to, co boskie, a cesarzowi to, co cesarskie, z całą tego dwuznacznością. Wielu czyniło tak jeszcze w czasach Hitlera. A Augustyn w "O kazaniu Pana Naszego na Górze" pisze, że ewangelicznych zaleceń nie należy rozumieć dosłownie, a jedynie co do intencji, która ma być altruistyczna. A więc np. kiedy Jezus mówi wedlug relacji ewangelisty, że należy oddać swój płaszcz ubogiemu, kiedy ten marznie, albo nie domagać się zwrotu pożyczonych pieniędzy, to tylko ukazuje wartość tej intencji, a niekoniecznie musimy tak działać. Podobnie jak z tymi krokani, które mamy przejść z drugim człowiekiem...

    Patrząc życzliwie na to, co pisze Święty Kościoła i zarazem jeden z najgłębszych psychologów w dziejach, nie należy widzieć w tym usprawiedliwienia hipokryzji. Być może ukrywa się za tymi słowami przeświadczenie, że radykalizm oczekiwań Jezusa czyni je niemożliwymi do spełnienia przez większość ludzi. Eliade zwraca uwagę na dwa inne przeświadczenia tego Ojca Kościoła. Jako nawrócony grzesznik nie mógł zakładać, że uczynki prowadzą do zbawienia. Wierzył, że w niebie jest bardzo niewiele miejsc i że o tym, kto tam się znajdzie zdecyduje arbitralna decyzja, a więc łaska Boża. Znam chrześcijańskich autorów, którzy odważyli się powiedzieć, że spełnienie oczekiwań Jezusa byłoby dla większości ludzi samobójcze. Augustyn występował jednak w zupełnie innej roli. 

      Myślenie o faktach różni się od myślenia o wartościach, ale w perspektywie ideologicznej jeden rodzaj myślenia zastępuje się najczęściej drugim. Podczas wojny na Ukrainie miało miejsce słynne zdarzenie na Wyspie Węży, której obrońców porównywano do bohaterskich obrońców Termopilów. Później okazało się, że dostali się do rosyjskiej niewoli, skąd odesłano ich na Ukrainę. Mit jednak pozostał. Takie mity służą oczywiście pokrzepieniu serc i podtrzymywaniu bojowego ducha, tyle tylko, że okazują się najczęściej ekscesami wyobraźni. O ile pamiętam owi bohaterowie, zostali nawet później odznaczeni - tak ważne było podtrzymywanie tego mitu wbrew jakimkolwiek faktom. Opinia publiczna wstrząśnięta była wydarzeniami w Buczy. Ja sam płakałem patrząc na zdjęcie leżącej na ulicy zastrzelonej kobiety z malutkim dzieckiem. Szybko jednak pojawiły się przypuszczenia, że ta potężnie propagandowo wykorzystana zbrodnia mogła być dokonana przez kogoś innego. Nie próbowała tego wyjaśnić żadna niezależna komisja. Nie podano też do wiadomości nazwisk ofiar. Dlaczego, skoro można było się spodziewać podtrzymania wcześniejszej interpretacji?  Współczucie dla ofiar jest czynnikiem propagandowym, ale poza tym przekazem istnieje też prawda. Ci sami ludzie, którzy potępiają zbrodnię dokonaną w Buczy, usprawiedliwiają często zabijanie i głodzenie kobiet i dzieci, i burzenie ich domostw w Gazie, odwołując się do trzech argumentów: 1) że jest to jedynie samobrona i słuszny odwet;  2) że nie jest to ludobójstwo, bowiem osoby te są jedynie ubocznymi ofiarami bombardowań koniecznych podczas wojny oraz sytuacji klęski żywiołowej; 3) że palestyńskie dzieci są terrorystami, albo staną się nimi kiedy dorosną. 

   Żaden z tych argumentów nie da się w sposób racjonalny obronić, a trzeci wprost afirmuje ludobójstwo. Są one sprzeczne nie tylko z faktami, ale także z deklarowanymi zwykle wartościami, jak np.  z przekonaniem, że należy chronić życie osób bezbronnych. 

    Do czego prowadzić może rezygnacja z tego moralnego postulatu? W wizerunku propagandowym Trzeciej Rzeszy Żydzi i nie tylko oni, przedstawiani byli jak prusaki, które należy beznamiętnie tępić, chcąc zachować konieczną przestrzeń życiową. Dlatego komora gazowa i dół z wapnem wydawały się hitlerowcom właściwą technologią śmierci. Dzieci walczące w Powstaniu Warszawskim uważano za "polskich bandytów", dlatego można było je bezwzględnie zabijać, a miasto zburzyć jak Kartaginę. 

      

  

Koniec Powstania. 

Mieszkańcy, którzy przeżyli opuszczają ruiny

miasta. 

                 

     Zauważanie pewnych zbieżności ideologicznych dotyczących tego trzeciego argumentu, nie ma w moim poczuciu budzić oburzenia. Jestem przekonany, że ofiary należy skutecznie chronić. Jednak tylko ideologiczny obłęd może prowadzić do napawania się mocą w stosunku do  bezbronnych ofiar. Żydzi, którzy sami byli najczęściej bezbronni podczas holokaustu, nie mogą tak postępować, ponieważ nie jest to właściwa nauka z  wstrząsającej lekcji historii. Wielu z nich zresztą przeciwstawia się syjonizmowi, chociaż trudno byłoby ich z tego powodu nazwać antysemitami - a piętnowanie kogoś jako antysemity zamyka wszelką dyskusję skuteczniej niż jakikolwiek knebel. 

  Obudzić wiarę i idealizm jest w pewnych sytuacjach względnie łatwo. Udało się to np. w stosunku do japońskich studentów kamikadze, chociaż niektórzy z nich po jakimś czasie zwątpili w sensowność własnej misji. Były to często osoby ponadprzecietnie inteligentne i wrażliwe, a jednak ulegaly cynicznej manipulacji. Ten rodzaj manipulacji (ledwie wspominam tu o naszej własnej historii i decyzji o rozpoczęciu Powstania warszawskiego) powoduje często tragiczne skutki. Patriotyzm uważa się za  wysoką wartość, ale polityczna manipulacja ma często znamiona zbrodni. A podobnie jest z innymi wysokimi wartościami. Militaryzm jako rodzaj ideologii jest jednak, w moim poczuciu, wartością jednoznacznie negatywną. Do pokoju należy dążyć przez pokój, a nie przez wojnę, poświęcającą życie ludzi, których ma rzekomo bronić. Zdarza się, że jakaś wojna jest nieunikniona i nie można jej zapobiec, ale należy zrobić wszystko, aby do niej nie dopuścić. Szafowanie cudzym życiem i budzenie nienawiści ma swoją cenę i służy najczęściej niskim interesom.