Jak kończą bogowie

                       Afrodyta i Dionizos 

               

       Życie jest krótkie, a jeśli nie kończy się przedwcześnie człowiek dożywa późnej starości, doświadczając stopniowego rozkładu własnego organizmu. Cierpienia, niepokój i choroby, nagłe wypadki, ubóstwo i mordy, niszczą czasem nawet najpiękniejsze życie. Przed tymi nieszczęściami człowiek chroni się pod płaszczem religii. Wiara  łagodzi lęk, przynosi ukojenie i pomaga godzić się z niedogodnościami i brutalnością losu, oferując jako rekompensatę życie przyszłe. Aby uciec przed tymi utrapieniami znużeni życiem mistycy i mędrcy stworzyli wyobrażenie nieśmiertelnej duszy i bogów biorących człowieka w opiekę i nawet jeśli dzieli nas od nich nieskończony dystans, można się do nich modlić lub chcieć przebłagać, a czasami rozmawiać z nimi jak z najbliższymi osobami. 

      Wszystko to jest z psychologicznego punktu widzenia złudzeniem, lub odurzeniem (upojeniem), które ma nam dawać poczucie orientacji i bezpieczeństwa, ale często napełnia nowym lękiem przed tymi wszechmocnymi istotami, które mogą zrujnować nasze życie, albo pozbawić nas dobrodziejstw życia przyszłego. Najstraszniejsze piekielne otchłanie nie powstrzymają bowiem człowieka od błądzenia i nieświadomego czasem okrucieństwa. Dlatego wierzeniom religijnym, będącym źródłem nadziei, o ile mają one także sens moralny i wiążą się z poczuciem sprawiedliwości bóstwa, towarzy zwykle obawa. Nikt nie może mieć pewności, że zostanie zbawiony - pozostaje jedynie ufność wiary.  Nie znamy własnego losu. "Jak bydło żyjemy dniem dzisiejszym tylko, nie wiedząc, czego Bóg dokona" - napisał pewien starożytny grecki poeta. A Kohelet mówił później, że "Bóg stworzył ten i tamten dzień, aby człowiek nie mógł dociec, co będzie jutro." 

       Ale, czy sami bogowie są nieśmiertelni?  Widzimy przecież i odkrywamy ich oblicza unurzane w błocie. Każdy archeolog grzebiący w ziemi w oczekiwaniu odkrycia jakichś śladów starożytnych kultur natyka się na nie. Oczywiście jest na to prosta odpowiedź. Posąg, czy jakikolwiek inny wizerunek bóstwa, to nie samo bóstwo. A agnostyk i ateista mają świadomość tego, że Dionizos, Afrodyta, czy Serapis, istnieją nadal w naszej świadomości -tak długo, jak długo obecna w niej będzie jakaś pozostałość dawnego mitu. Można jednak sobie wyobrazić bóstwa całkowicie zapomniane lub znane jedynie jakimś znawcom przedmiotu. Co więcej, nie możemy mieć pewności, czy taki los nie spotka i tych bogów, w których teraz wierzymy, choć wydaje się to mało prawdopodobne przy obecnym obiegu informacji. Możliwy jest jednak kataklizm kulturowy, który ten obieg zniszczy, albo poważnie zdeformuje, detronizując niejako boskie istoty. I tak jak dzisiaj trudno nam sobie wyobrazić czułość matki  przechowującej jako świętość zabaweczki małego Dionizosa, którymi bawił się przed rozszarpaniem, tak trudno komuś będzie wczuć się w intymne przeżycia chrześcijanina radującego się z narodzin dzieciątka, które zostanie później ukrzyżowane.

      Ta wizja zmierzchu bogów jest jednak czymś innym niż pytanie o sens ich kulturowego istnienia i pytania egzystencjalne, jak to najbardziej znane i zarazem przejmujące, dlaczego Bóg dopuszcza cierpienie i nie zapobiega okrucieństwu. Pytanie to ożywa szczególnie w chwilach rozmaitych holocaustów, kiedy mamy poczucie, że dobroć jest bezradna wobec zła. Albo pytanie inne - dlaczego nieszczęścia spadają na ludzi dobrych, a złym nic złego się za życia nie dzieje. Na tego rodzaju pytania nie ma zadowalającej odpowiedzi.  Wciąż rozbijają się one o grecką aporię, głoszącą, że dobry i wszechmocny Bóg, nie jest dobry, albo nie jest wszechmocny i przywodzą na myśl rozpaczliwy napis na ścianie jednego z baraków w obozie śmierci: "Boże, jeżeli istniejesz, będziesz musiał błagać mnie o przebaczenie." Fantazje Św. Augustyna o wolnej woli, grzechu pierworodnym i złu jako metafizycznym braku dobra, niczego nie wyjaśniają, a służą jedynie jako konstrukcja intelektualna pomagająca wydobyć się z niepokoju, jakie te pytania budzą. Podobną wartość ma argument stoików, że "człowieka dobrego nie może spotkać nic złego", mający sens jedynie przy założeniu, że cierpienie nie jest żadnym złem. W pewnym sensie agnostyk lepiej traktuje Boga, ponieważ nie ma wobec niego żadnych oczekiwań. Nie musi więc go oskarżać, ani się przed nim korzyć jak Hiob a kochać ludzi może bardziej bezinteresownie, nie oczekując nagrody. 

    Zazdrościmy czasem bogom nieśmiertelności, choć jest ona jedynie iluzją. Historycy filozofii wiedzą, że żaden dowód na istnienie Boga i na nieśmiertelność duszy nie ostał się. A samo pojęcie duszy jako substancji trwałej i oddzielnej od ciała nie daje się obronić w oparciu o naukową wiedzę. Dusza taka miałaby być ostoją naszej psychicznej tożsamości, jednak wystarczy kogoś mocno uderzyć w głowę, albo zaaplikować dostatecznie silną substancję chemiczną, aby tożsamość tak rozumiana przestała istnieć. Pozostaje oczywiście mniemanie Kanta, że bez wiary w Boga, którego istnienia nie da się dowieść i bez wiary w nieśmiertelność duszy, której istnienia nie można dowieść, człowiek nie byłby istotą w pełni moralną. Samo to przekonanie jest jednak bardzo niejasne. Co zatem mamy robić, kiedy niepokoi nas oczekiwanie śmierci własnej lub troska o nam najbliższych?  Wypada chyba zgodzić się z filozofem i psychiatrą Jaspersem, że nie da się tych sytuacji granicznych oszukać żadnymi argumentami bagatelizującymi śmierć (w duchu Epikura), ani obiecującymi drugie życie i trzeba mieć odwagę, aby przyjąć rygory ludzkiego losu. "Jedyną racją, która każe nam pogodzić się ze śmiercią jest to, że nie sposób jej uniknąć." - napisał pewien trzeźwy myśliciel. 

       Czy zatem można mówić o "śmierci Boga"?  Miałaby ona polegać na tym, że nikt już w niego nie wierzy.  Temu jednak bez trudu można zaprzeczyć. Podobnie mówi się też o "śmierci piękna", ale jednak w przekonaniu większości ludzi ono istnieje. Bóg jako zjawisko kulturowe i psychiczne ma jeszcze przed sobą długie życie, chociaż nie zawsze jest ono dobre, skoro, jak słusznie zauważono, nie ma takich najstraszniejszych zbrodni, których nie popełnionoby w imię religii. Pod tym względem wiara religijna w swych destruktywnych przejawach nie różni się często od innych autorytarnych ideologii. To skłania wielu ludzi do przekonania, że wiara jest czymś dobrym, kiedy opiera się na głębokim indywidualnym przeżyciu, ale przeżyciu miłości, która nie czyni ofiary z życia drugiego człowieka (jak to chciał zrobić Abraham). 

   Czy istnieje jakiś inny Bóg, którego nie znamy, a który miałby być źródłem wszelkiego istnienia i praw rządzących przemianą wszystkich rzeczy, tego nie wiemy, bowiem wymyka się on wszelkim określeniom pojęciowym...Mnie osobiście bliski jest jakiś rodzaj panteizmu utożsamiający Boga z Naturą, jednak nie potrafiłbym go skonkretyzować i nie wiem nawet, czy samo pojęcie Boga byłoby tu konieczne, skoro można ten rodzaj rzeczywistości nazwać inaczej, na przykład tao lub Jednym...Jednak naturalna przemiana naszego istnienia w jego przeciwieństwo nie wywołuje na ogół entuzjazmu. Z wielu powodów śmierć może czasem nie budzić lęku, albo być nawet pożądana, ale nie jest to, pomijając stany depresyjne,  zjawisko zbyt częste.