Kilka luźnych impresji dotyczących wartości literatury poczynionych przez dyletanta

              Czy pisarz ma prawo być stronniczym?  Kiedyś podczas jednego ze spacerów po podlaskiej wsi Olszyn i okolicy Marian Przełęcki dał wyraz pewnej swej dezaprobacie dla twórczości Dostojewskiego, przeciwstawiając jego posuniętej aż do nienawiści niechęci do niektórych opisywanych postaci, obiektywizm Tołstoja z okresu, kiedy pisał "Wojnę i pokój" i"Annę Kareninę"...Ot, taki Łużyn, który "ze wszystkich rzeczy na świecie najbardziej kochał pieniądze", to czysta kreatura i kanalia, plugawiąca wszystko, nawet miłość. 

         To dość słuszne przeciwstawienie wymaga jednak kilku zastrzeżeń. Po pierwsze, nie był to bynajmniej obiektywizm całkowity. Już sama idea stworzenia tego rodzaju epickiego dzieła nie była całkiem bezinteresowna. Po drugie, Tołstoj potrafił być później jeszcze bardziej pełen odrazy, opisując w "Zmartwychwstaniu" mężczyzn, którzy opadli Masłową "jak robactwo" i obwiniając o jej nieszczęście Niechludowa.  Po trzecie, nigdy nie był obiektywny w przedstawianiu losu kobiet. Miał wyraźną obsesję i poczucie winy wobec nich. Moralizował zresztą do końca swoich dni. Kiedy umierał, według relacji syna, wzywał po kolei do siebie poszczególnych członków rodziny i każdemu udzielał rady jak powinien żyć. W dziennikach pisał, że najbardziej kocha córeczkę, która woli komuś coś dać niż mieć zabawkę dla siebie.  I z autoironią o tym, jak po wyjściu z gabinetu załamuje się jego uniwersalna miłość, kiedy spotyka członków swej rodziny i myśli o ich charakterach i zepsuciu. 

           Po czwarte, coś z obiektywizmem musiało być "nie tak", skoro Zofia napisała prośbę do cara, aby nie pozwolił na wydanie jego książki, w której rzekomo przedstawiał ją w karykaturalny a nawet obelżywy sposób. Car, czy raczej jakiś jego urzędnik, znalazl salomonowe wyjście. Zezwolił na druk powieści jedynie w komplecie dzieł pisarza. Zofia zresztą wyznała, że ceni to, co w twórczości jej męża jest dobre, ale nie rozumie i nie podziela jego nienawiści do społeczeństwa, w którym żyje. 

          Cat-Mackiewicz i inni sporo pisali o nienawiści Dostojewskiego do Polaków i do katolików i o jego słabości wobec caratu, spowodowanej być może przewrotnym ułaskawieniem, które uratowało mu życie. 

Jest spora różnica między odrazą Tołstoja, która miała uzasadnione powody moralne, a nienawiścią autora "Idioty", który odnosił wszystko do ideału miłości, jaki żywił i którym sam w życiu nie był w stanie się kierować. Stary Karamazow to również postać przedstawiona dość jednostronnie, być może pod wpływem wspomnień z dzieciństwa pisarza i osoby własnego ojca. 

         Mackiewicz słusznie podkreślał jednak, że na ogół bohaterowie Dostojewskiego łączą ze sobą cechy niemal anielskie z diabelskimi i są moralnie sprzeczni jak sam pisarz. Kto wie, czy to nie czyni z Dostojewskiego wielkiego pisarza, którym nie zostałby pewnie gdyby nie jego anioł Anna. 

        We mnie osobiście stronniczość Dostojewskiego wobec Łużyna nie budzi dezaprobaty. Nazbyt często spotykam się w życiu z takim typem człowieka i wiem jak potrafi krzywdzić innych. Żyjemy obecnie w świecie Łużynów, niejako pod ich rządami. I nie wiadomo, co z tym zrobić, jeśli się nie chce utopić świata we krwi jak bolszewicy. Również słabość Dostojewskiego dla pijaków i protytutek nie budzi we mnie większego niepokoju. Najczystszą z wszystkich kobiet, jakie w życiu poznałem była dziewczyna, która okazała się prostytutką. Poznanie tego faktu w niczym nie zmieniło mojego jej osądu jako osoby. Dlatego nie dziwi mnie to, że dla Dostojewskiego Sonia była sumieniem. 

        W "Sali numer 6" Czechow podobno wyraźnie pod adresem Tołstoja kierował oskarżenie o to, że Rosja nie zmienia się. Mędrzec filozofuje i mówi, że świat powinien być inny niż jest, ale trzeba poczekać aż zmieni się świadomość ludzi, perswadując coś jedynie i wychowując ich osobistym przykładem. (Dlatego hrabia Tołstoj "sprostaczył się" porzucając egoizm członków swej społecznej warstwy, szył sobie buty i kosił trawę z chłopami, pisząc też broszurki edukacyjne).  W ten sposób można zachować spokój ducha wobec cierpienia innych. Byłaby to zatem jakaś forma egoizmu.  

     Dla mnie osobiście różnica między taką moralną postawą a "obłomowszcziną" jest aż nadto widoczna. Tołstoj, którego twórczość bolszewicy nazywali nieprzypadkowo "zwierciadłem rewolucji" ukazywał przecież jak nikt inny okrucieństwo caratu i korupcję cerkwi.  Zwierciadło Dostojewskiego było oczywiście czasem krzywe, ale widział w nim także siebie. A Obłomow Gonczarowa kochał przynajmniej przyrodę, skoro nie potrafił kochać ludzi...

        Moje początkowe pytanie może wydawać się źle postawione biorąc pod uwagę stronniczość tak wybitnych pisarzy, jak Rousseau, Hemingway, Steinbeck, czy Camus, nie mówiąc o wielu innych, włącznie z Szekspirem. Ale pozostaje pytanie, co uprawomocnia, czy usprawiedliwia stronniczość - szlachetna idea, większa wrażliwość moralna, poczucie obowiązku...I czy obowiązkiem literatury jest też zawsze demaskowanie...

        Ale to są pytania wtórne wobec bardziej elemtarnego pytania, czy literatur ma uspokajać tworząc iluzję pocieszenia, czy niepokoić ukazywaniem prawdy...Podnoszony aż za często pod adresem wielkiej literatury zarzut czarnowidztwa świadczy o tym, jak bardzo ta iluzja jest ludziom potrzebna, chociaż od prawdy jest równie daleka jak dekadencja i nihilizm.