Kilka myśli o muzyce przed zmierzchem

       Słuchałem różnych folii, barokowych i 

wcześniejszych, ze znanej płyty Mistrza Savalla.  

(Później nagrał jeszcze drugą - "Altre Follie").

Niewiele w nich szaleństwa.  Raczej chłodna

pasja...

    Jednak upał tak mnie rozleniwił, że włączyłem 

potem "A Baroque Feast" z Tafelmusik Baroque

Orchestra.  Znane zespoły barokowe nagrywały

sporo takich płyt, ale ta jest wyjątkowo dobrze

pomyślana.  Zaczyna się od "Arrival of the Queen

of Sheba" z "Solomona" Haendla. Po tym utworze

i konstatacji, że nie grają dość ekspresyjnie, 

zmorzył  mnie głęboki sen.  

     Przespałem koncert na harfę Haendla, Suitę z 

"Abdelazera" Purcella, Koncert g-moll na dwie 

wiolonczele Vivaldiego, Symfonię z kantaty Bacha 

"Am Abend aber desselbigen Sabbatas", Concerto 

Grosso f-moll Locatellego, Koncert obojowy d-moll 

Marcella i obudziłem się z przerażeniem w ostatniej 

części Koncertu na dwoje skrzypiec a-moll, op.3, 

no. 8.  Vivaldiego.

     Każdy, kto chociaż trochę słuchał muzyki epoki 

baroku wie, jakie to są rodzynki, czy perełki. A ja 

zawsze lubiłem orkiestrę Jeanne Lamon.  Poza tym

są tu całe utwory instrumentalne i może dlatego 

nie ma słynnej arii g-moll Bacha z III Suity 

orkiestrowej.  (Koncepcja w moim poczuciu 

słuszna).

       To nagłe przebudzenie podsunęło mi jednak 

natarczywą myśl, że już teraz śmierć zabiera mi 

cząstkę życia i postanowiłem walczyć.  Nie było

sensu wracać do całości rzeczy tak dobrze mi

znanych, więc wziąłem sobie za cel koncert

Locatellego.  Postanowiłem poprzedzić go jednak

symfonią Bacha, żeby móc się potem na nim 

skoncentrować.  

     To pierwsze udało się, jednak sen wyprzedził 

mnie i ogłuszył zanim zdołałem usłyszeć początek 

koncertu.  A kiedy się obudziłem muzyki już nie 

było.  Usłyszałem tylko jej chichot.  Tak więc 

sen, jak pisał mistrz z Czarnolasu, uczy 

nas umierać.  Nie była to jednak błoga senność

zbliżająca do pogody ducha. 

       Ale po co się tym przejmować?  Starość, późna,

zna większe opresje muzyczne. Przybylski pisał,

że utracił muzykę, którą kochał.  Z powodów

zapewne po części fizjologicznych nie docierała 

ona do niego. 

    "Jedną z najgorszych niedoli podeszłego wieku

jest odlot muzyki z serca gdzieś w pustkę. 

Oczywiście, że słyszysz muzykę, ale już nic z niej 

nie masz. Doznajesz dźwięków, ale już nie 

przeżywasz muzyki. Pozbawiono cię nagle 

tajemnicy, która odkrywała piękno świata

i tłumaczyła znaczenie egzystencji. Ukradziono

ci zadomowioną w tobie czułość dla istnienia."

    W głębokiej depresji czy w długotrwałej żałobie 

czasem w ogóle nie można jej słuchać.  Jak 

skonstatował kiedyś Spinoza, muzyka jest dobra 

dla melancholika, obojętna dla głuchego, a zła 

dla kogoś będącego w żałobie. (Filozofia to 

rozróżnianie i dlatego nie pytam już czym jest 

muzyka dla głuchego melancholika w żałobie :-). 

      Oczywiście wyjątkiem są same pożegnania

czy ceremonie żałobne, na które pisano często 

poruszającą i bardzo piękną muzykę. Haydn na 

przykład wybrał jeden ze swych wczesnych 

utworów do zagrania podczas własnego pogrzebu.  

Całe lata wcześniej dotarła do niego z zagranicy 

wiadomość o tym, że nie żyje, co zdziwiło go 

niepomiernie i odpowiedział z właściwym sobie 

humorem, że jest ona przedwczesna. 

       Faktem jest jednak, że obserwuję wyraźnie

kurczenie się mego życia i świata, i gdybym nie

powiększał go o obszar nocy, niewiele by go 

pozostało.  Oczywiście jest coś, co chętnie nazwałbym

mistyką zmierzchu.  Wystarczy pójść na spacer

wśród drzew, aby poczuć, że życie będzie istniało

kiedy nas nie będzie i kiedy umrą wszystkie

ptaki (co niesłusznie nazywamy zdychaniem).  

Dla ludzi metafizycznego ducha stanowi to czasem

jakieś pocieszenie, wskazując na transcendowanie

życia, przekraczanie horyzontu śmierci.  Muzyka,

jak wiadomo, również wyraża takie poczucia.  

      Postawieni wobec tego nieuchronnego faktu

możemy chcieć w pośpiechu używać życia, albo

pragnąć je lepiej zrozumieć i głębiej przeżyć,  ale

najczęściej ulegamy psychicznemu bezwładowi.  

Rozrywki rozpraszają melancholię i pozwalają 

zapomnieć o kruchości życia, ale jak zauważono już 

dawno, jest to raczej złudzenie, które kończy się 

kiedy tracimy kogoś bliskiego, albo sami trafiamy 

do szpitala.  Możemy oczywiście powrócić do 

tego złudzenia...Jest to jakaś forma ucieczki przed 

egzystencjalnym lękiem lub żalem.

      W XVII i XVIII wieku, kiedy z powodu 

niskiego poziomu wiedzy medycznej znacznie 

łatwiej było przedwcześnie odejść niż teraz, była 

to jedna z myśli nie tylko wyrażanych przez 

filozofów, czy religijne duchy, ale także przez 

samą muzykę.  

     Praca również nie przynosi najczęściej 

spodziewanego ukojenia, chociaż nie 

pozostawia czasu, aby o tym myśleć.  Dla wielu

starszych ludzi koniecznością staje się dewocja,

która przypomina chwytanie się brzytwy przez 

tonącego, albo pogrążanie się w ciepłym 

złudzeniu, że "Wszystko, co jest, jest dobre" i

że "Wszystko będzie dobrze." 

     Wspominam o tym nie z powodu jakiegoś 

nastroju, który mnie ogarnia, albo niechęci do 

tych czy innych poglądów na życie. Jest to raczej

reminiscencja tego wszystkiego, co wyraża 

uważna obserwacja życia, muzyka i filozofia. 

Ze czterdzieści lat temu, a nawet nieco wcześniej,

pisałem o tym, ale teraz znam to lepiej z

własnego doświadczenia.

     Spokój duszy to coś innego niż psychiczna 

ucieczka przed przeżywaniem sytuacji 

granicznych.  Z Bogiem, czy bez niego, 

chcielibyśmy istnieć wiecznie, albo nigdy nie 

istnieć, ale jesteśmy "syntezą skończoności i 

nieskończoności."  

    Czasem skłania to  nas do zapomnienia o tym,

że istniejemy jako organizm i fizyczna istota, a

często do zapomnienia o tym, że nasze istnienie 

jest formą istnienia świadomego, które 

metaforycznie nazywamy duszą.  

     Ta dusza to nie jakaś osobna substancja, 

a forma istnienia w kulturze, której cząstką 

jesteśmy jako istoty posługujące się językiem.  

Starzejący się ludzie miewają skłonność do 

poniżania ciała. Czasem nawet nie mogą na 

siebie patrzeć. Religia i metafizyka schlebiają ich 

marzeniu o wewnętrznym, duchowym pięknu, 

dla którego czas nie ma znaczenia i o tym, że ich 

najlepsza cząstka ocaleje.  Jest to czysty idealizm, 

a nawet platonizm w jego wersji schyłkowej (jak u 

Plotyna).  Obca jest mu wszelka radość życia,

a charakterystyczna pogarda dla zmysłowości, 

którą ułatwia często zwykłe otępienie i świadomość,

że szaleństwa życia mamy już poza sobą. 

Buddyjska medytacja rozprasza idealizm, pokazując,

że świadomość jest jeszcze bardziej kurczliwa i

nietrwała i uwarunkowana chwilą, niż to, co 

nazywamy ciałem. 

       Cenię buddyzm za jego destrukcję 

potocznej świadomości, ale przeważnie nie 

znoszę buddystów, jakich spotykam.  Kiedy zadać 

im jakieś sensowne pytanie odpowiadają 

paradoksami, nadęci i przekonani o własnym 

oświeceniu. Piętnują przy tym pytającego. W 

potoku bzdur zdarza się, że ktoś ujmie mnie swą 

szczerością i na pytanie, czy Budda istnieje,

odpowiada "Pewka!"  (To znaczy, że jego zdaniem

jest to oczywiste, pewne :-)  Nie jest to nic innego

jak wyznanie wiary, o wiele bardziej prostoduszne

od odpowiedzi: "Spojrzyj w lustro!" Reszta to często 

zwykły bełkot zapożyczony oczywiście od mistrzów, 

dla których bełkotem nie był, bo wyrażał ich

duchową praktykę.  Tyle ile trzeba, aby zachować

poczucie własnej wyższości nad ignorantami,

którzy nie wiedzą, że życie jest cierpieniem.

Przypomina to trochę zabawę dzieci, którym

wydaje się, że jak się przebiorą za kogoś to

nim są.  Kto z nich jest naprawdę zdolny do

głębokiego współczucia i praktycznej 

życzliwości.

      Poza wszelkimi koturnami kultury jest 

zwykłe życie.  Starzy, kurczący się fizycznie

ludzie, często poniewierani przez innych i

materialne warunki życia i samotni. Muzyka

rzadko ma dla nich jakieś realne znaczenie,

podobnie jak poezja, czy refleksje o życiu,

wykraczające poza przysłowia. Byliby 

zdziwieni, że przywiązuje się do tego jakąś 

wagę. Żyją aż do śmierci, chociaż powinni już 

przecież, jak to się natarczywie głosi,  zwolnić 

miejsce innym. Znękani przez choroby i bóle 

czasem ledwo co dyszą, a myśl o śmierci może 

im się wydawać ukojeniem wbrew instynktowi, 

który trzyma ich przy życiu.  Mam na myśli późną

starość, która rzadko bywa pogodna i dobrotliwa, 

a czasem przychodzi  przedwcześnie.  

      Psycholog Hillman pisał, że męczą

go ataki agresji, jaką czuje widząc bezmyślnych 

ludzi na ulicy.  A jest już jakaś niemal perwersja 

w jego opisie psyche wielkiego poety, którego

ciało fizycznie rozpada się, a duch pogrąża

w fantazjach i wyobrażeniach erotycznej ekstazy. 

Oczywiście o wartości życia decyduje jego zdaniem

siła charakteru.  Uważa za niedostatek psychologii

i współczesnej kultury porzucenie tego pojęcia

i refleksji nad nim.W tym sensie o tym, jak będziemy

znosić niedogodności starości decyduje całe nasze

życie.

      Lęk przed nieistnieniem nie przez wszystkich 

jest tak samo silnie odczuwany.  Wielokrotnie 

słyszałem od kogoś, że ze śmierci sobie nic nie robi, 

albo nawet jej pragnie, albo żyje w błogim 

poczuciu istnienia życia po życiu.  Niezależnie 

od stanu ducha i przeżyć konkretnej osoby są 

to jedynie pewnie poglądy na życie...i śmierć,

jak na przykład pogląd Epikura, że nic śmierci

do nas, bo nigdy jej nie spotkamy.   

    Nie znaczy to, że niczego sensownego nie można

na ten temat powiedzieć. Trzeźwa wydaje mi się 

na przykład myśl Bacona, że nie ma takiej 

namiętności, która nie byłaby czasem silniejsza 

od lęku przed śmiercią i myśl La Bruyera, iż śmierć ma 

tę dobrą stronę, że kładzie kres starości.  

     Moja matka na krótko przed śmiercią mówiła: 

"Jestem tak zmęczona, tak potwornie 

zmęczona, że chciałabym już do Halinki." To była 

jej koleżanka szkolna, która odeszła trochę 

wcześniej.  

    Ale opowiadała też o pewnym swym kuzynie,

młodym człowieku, którego jako dziecko lubiła.   

Jeszcze przed Powstaniem nie wytrzymał i na 

widok niemieckiego patrolu na ulicy wyjął z 

kieszeni broń i zaczął do nich strzelać.  Zastrzelili

go jak psa...

 

 

             Taki obraz starości jest rzadki.  Jest to kwestia charakteru, ale i do pewnego

         stopnia szczęścia.  Uśmiech starego człowieka jest czasem pogodny jak tutaj

         ("Wesołe jest życie staruszka"), ale częściej bywa wyrazem bezradności, 

         wdzięczeniem się do tych, którym życia pozostało trochę więcej w oczekiwaniu na

         to, że będą mniej okrutni...