Letnia medytacja na Highate Cemetery

      

        

       Nieco inaczej patrzyłem wtedy na świat i życie, 

które spędzałem między Warszawą a Londynem. 

I tak, między marzeniem a rzeczywistością minęła

mi spora część życia.  

     A to kilka z moich myśli z tamtego okresu życia,

zaczerpniętych z moich publikowanych utworów. 

Wybrałem spośród nich nie te, które dotyczą

tak bliskiej mi postawy kontemplacyjnej wobec

świata i życia, i zasadniczej dla mnie kwestii wartości 

współczucia (jako istotnej części wszelkiej życzliwości).  

To wymagałoby z mojej strony obszernego komentarza.   

Większość myśli na ten temat zawarłem zresztą w 

tekstach nieopublikowanych...Jeden ledwie fragment  

odnosi się do życzliwości nieco wyidealizowanej, 

jakiej przykład odnaleźć możemy w buddyjskiej

psychologii i koncepcji życia (która pod tym akurat

względem jest mi bliska). 

    Tytuł, którym się tu posłużyłem dotyczy bardziej

zamieszczonego zdjęcia niż tekstów, z których zostały

wyrwane te fragmenciki, nie zawsze głębokie i udane

jeśli chodzi o styl.  Ale jest on o tyle trafny, że 

londyńskie cmentarze i parki, które przemierzałem

z bliską mi osobą, były dla mnie miejscem kontemplacji

odnoszącej się do ludzkiego życia...i śmierci.  Myśli

te nie były w założeniu aforyzmami - należy więc

pamiętać o ich pochodzeniu z większych całości

i o tym, że odzwierciedlają pewne poczucie wartości

życia.

    Jest to wybór tyleż przypadkowy, co świadomy.

Część z nich dotyczy pesymizmu metafizycznego

i moralnego. Pesymizm metafizyczny polega głównie

na żywym poczuciu przemijania, nietrwałości 

i nierealności życia. Pesymizm moralny na poczuciu

bezradności dobra (miłości) wobec zła (okrucieństwa,

bezduszności, zobojętnienia) i związanego z nim 

ogromu cierpienia.  

    

      Jest tu też dość ogólna i nieco mistyczna próba 

określenia tego, czym jest w moim poczuciu afirmacja 

świata.  Określenie "świętość" może być nieco mylące 

- jest to po prostu synonim wartości istnienia. 

Przekonanie, że do świata należy odnosić się z czułością 

(pietyzmem) i miłością, i że miłość jest jedna, choć

przejawia się w różny sposób, to też wyżyny abstrakcji.  

Oczywiście moje rozważania na ten temat na ogół nie

były równie niedookreślone, metaforyczne i mgliste.

Sama metafora rozbitego naczynia jest może nieco  

kabalistyczna z ducha. ;-D   Chodzi o to, że afirmacja

jest czymś jednak tragicznym.  Pod naporem dość

oczywistych uwarunkowań życia nasz naturalny 

obraz świata, w którym dużą rolę odgrywają pobożne

życzenia,  ulega destrukcji  i musimy podjąć trud

ponownego scalenia tego, co rozbite.  

    Ale przede wszystkim są tu dość proste konstatacje 

dotyczące poczucia obcości innych ludzi i oburzenia, 

które uważam za aktualne w obecnej sytuacji.

    Niewiele tego ze względu na późną nocną porę 

i moją niechęć do przypominania tego, co już kiedyś 

powiedziałem...

    "Różnica między pesymizmem metafizycznym a 

moralnym staje się zrozumiała, kiedy uświadomimy

sobie, że na istotne właściwości świata nie mamy

żadnego wpływu, podczas gdy zawsze możemy mieć

jakiś wpływ na kształt własnego życia i ludzkiej

wspólnoty, której jesteśmy cząstką.Wpływ ten jest

najczęściej niewielki, jednak istnieje przynajmniej

jako potencjalna możliwość, której pozbawiony jest

jedynie człowiek żyjący w świecie własnych urojeń."

 

  "Myśl, że brzydota i zło są właściwym tłem dla 

ujawnienia się najwyższych wartości, ukrywa tylko

naszą bezradność wobec cierpienia. Jest też ona,

jak sądzę,najdalsza od prawdy."  

 

  "Niezawinionego cierpienia nie można moralnie

ani metafizycznie usprawiedliwić."

 

  "Jednym z przejawów egoizmu jest skłonność do

upajania się własnymi doznaniami lub przeżyciami

w sytuacji, która wymaga wzięcia pod uwagę odczuć

innych ludzi. Moralną brzydotę takiego upajania

się ukazuje w swych Dziennikach Tołstoj. Tołstoj

był przeświadczony, że istnieje swoiste "duchowe

ja", które jest ośrodkiem miłości. Zhuangzi wydaje

się bardziej konsekwentny w wyrażaniu myśli, że

również owo "duchowe ja" zatraca się w miłości

skierowanej ku całości istnienia.Poczucie, że 

jesteśmy cząstką tej całości jest, jak sądzę, w

pewnym sensie ważniejsze niż świadomość odgrywania

w świecie moralnej roli. "Wciel się całkowicie

w nieskończoność - pisał Zhuangzi - i wędruj nie 

zostawiając śladów. Wyczerpuj to coś dostał od 

natury, bądź więc pusty."

 

   "Jedną z najistotniejszych cech ludzkiego losu

jest jego nieprzewidywalność. Żyjemy na ogół dniem

dzisiejszym nieświadomi tego, co nas czeka."

 

   "Nie sposób oprzeć się wrażeniu, że dopuszczanie

samobójstwa było dla stoików sposobem apelowania do

naszej dzielności - takiej samej odwagi potrzeba bowiem,

by dobrze żyć i by świadomie umrzeć." 

 

   "Przywiązanie i miłość rozumiana jako namiętność, 

wiążą nas z wąskim fragmentem świata. Całkowitym 

przeciwieństwem przeżyć tego rodzaju jest życzliwość 

i przeżycia jej pokrewne. Życzliwość zakłada bowiem

maksimum bezstronności i otwartości wobec świata

i życia. Nie wiążą się z nią żadne negatywne przeżycia

ani postawy. Jest radością wolną od troski i 

nieograniczonym współczuciem."

   "Nie wydaje się, aby ktokolwiek potrafił wykazać, 

że świat jest z istoty swej zły czy też, że jest 

maksymalnie zły. Nawet, jeśli świat byłby tak 

skonstruowany, aby wywołać frustrację wszelkich naszych 

nadziei i dążeń, moglibyśmy odnaleźć sens jego istnienia 

w czymś, co ich bezpośrednio nie dotyczy. U kresu

naszego życia jest wprawdzie zawsze cierpienie i śmierć,

ale nie znaczy to, że zło (śmierć, zniszczenie) jest także

celem życia...Bliższe niż pesymistyczna wizja życia jest

mi przeświadczenie, że sens (wartość) świata nie zależy 

od jego metafizycznej lub moralnej doskonałości. To, czy

świat jest z istoty swej dobry,zły, czy też, jak 

chcą na przykład neopozytywiści, obojętny, nie musi

decydująco wpływać na naszą zdolność afirmacji świata.

Możemy bezinteresownie cieszyć się nawet jego niedoskonałym

istnieniem...Nawet świat demoniczny (jeśli poza ludzką

wspólnotą mógłby istnieć choćby przez chwilę), którego

ostatecznym celem byłaby destrukcja i śmierć, pozostawiałby

nam wolność takiej decyzji."

   "Pełna afirmacja świata wyraża znacznie więcej niż

akceptację losu. Nie jest ona jedynie zgodą na kondycję

ludzką wyrażającą się przyjęciem indywidualnego losu, 

lecz wyrazem miłości odkrywającej cudowność i świętość

świata...Jeśli świat taki, jakim jest, porównalibyśmy do

rozbitego naczynia, to afirmację świata musielibyśmy 

opisać jako postawę, która zbierając wszystkie cząstki 

owego naczynia, stara się z nich ponownie stworzyć całość. 

Afirmacja świata, która do poszczególnych przejawów

istnienia odnosi się zawsze z punktu widzenia z góry 

przyjętej hierarchii wartości,nie jest afirmacją pełną.

W świecie mamy do czynienia z różnymi formami istnienia...

Jednak samo pojęcie zasługiwania w odniesieniu do 

przedmiotu miłości jest ułomne. Pełna afirmacja świata

odnosi się z taką samą miłością lub życzliwością do 

wszelkich przejawów istnienia, z miłością, która jedynie

w różny sposób może być okazywana."

   "Jednym z najbardziej charakterystycznych przejawów

pesymizmu moralnego jest niewiara w istnienie postępu 

moralnego...Prawa człowieka przestają na ogół obowiązywać 

w przypadku konfliktów i wojen, a na codzień obowiązują

tylko do pewnego stopnia, ponieważ przymus ekonomiczny

i dominacja są obecne we wszystkich istniejących

społeczeństwach. Nie udało się wyeliminować na świecie

głodu, a konflikty religijne i etniczne nie osłabły.

Udoskonalono natomiast metody zabijania i manipulowania

świadomością ludzką. lęk przed moralnymi, obyczajowymi

i religijnymi sankcjami nie wpływa na zmniejszenie

okrucieństwa w sytuacjach, kiedy sprawca może czuć się

bezkarny, a system prawny pozostaje obojętny wobec sfery

intymnych więzi łączących ze sobą ludzi, którzy wyrządzają

sobie krzywdę swym egoizmem. Można, nie popadając w

konflikt z prawem, skrzywdzić drugiego człowieka i nie

odczuwać z tego powodu żadnych wyrzutów sumienia."

  "Psychologowie o orientacji poznawczej utożsamiają

najczęściej empatię ze stopniem identyfikacji danej

osoby z osobami należącymi do pewnej kategorii osób.

Tłumaczy to do pewnego stopnia trudny do zrozumienia

fakt, że zabijanie, dręczenie i wyzyskiwanie ludzi 

może nie być przez innych ludzi postrzegane jako zło...

Skuteczną zasadą stosowaną przez reżimy totalitarne

jest wzbudzanie oburzenia w stosunku do tego, kogo się

krzywdzi. Tak np. uzasadniano konieczność zmasakrowania

pokojowej demonstracji twierdząc, że wśród jej uczestników

znajdowali się wrogowie ludu, przestępcy i "element rasowo

obcy",a zatem ci, którzy nie zasługują na współczucie.

Sołżenicyn opisuje, jak podczas powstania w jednym z gułagów

propaganda przedstawiała jego uczestników jako 

"krwiożerczych bandytów i rozpustne prostytutki." Kierując

oburzenie w stronę swych ofiar politycy odwracali je od 

siebie."

   "Lęk związany z wyobrażeniem obcości ma podłoże 

biologiczne. Pojawienie się obcego organizmu może zagrażać

elementarnemu przystosowaniu istoty żywej do warunków

jej środowiska życiowego. Rzeczywiste oblicze obcego

pozostaje często zagadką, a jego zachowanie wydaje się

nieprzewidywalne. Stąd też pojawienie się na terytorium

zajmowanym przez przedstawicieli jednego gatunku, zwierząt

należących do innego, nierozpoznanego dotąd gatunku, może

wywołać agresję, wycofywanie się lub otwartą ucieczkę. Fakt,

że człowiek jest istotą społeczną, nie wpływa zasadniczo

na zmianę jego reakcji w stosunku do obcych reprezentantów

tego samego gatunku. Ogólne i abstrakcyjne zdanie sobie 

sprawy, że ktoś inny "też jest człowiekiem", zwykle nie

wystarcza do usunięcia dzielącego nas od niego dystansu. 

Psychologia społeczna łączy wyobrażenie obcości z 

uprzedzeniami i stereotypami w stosunku do przedstawicieli

danej społeczności...Powód, dla którego można potępiać 

obcego może być zupełnie błahy. Dostojewski, na przykład,

miał "pański" zwyczaj picia herbaty, którego na zesłaniu o

mało nie przypłacił życiem."

 

   "Propaganda jest w stanie kształtować nastawienie w

stosunku do pewnych grup i osób, podnosząc próg percepcyjny

w stosunku do ich cierpienia. W skrajnym przypadku 

cierpienie to może w ogóle nie być zauważone. Niekiedy może 

być uważane za zasłużone lub konieczne ze względu na jakieś 

"wyższe" cele. Znaczenie złego czynu lub zbrodniczej 

procedury nie zostaje wtedy rozpoznane i tym samym nie może 

mieć miejsca oburzenie z powodu doznanej przez kogoś 

krzywdy."

  "Szczególnie trudnym do urzeczywistnienia ideałem cnoty

jest nieograniczona bezstronność wobec wszelkich istot 

żywych. Polega ona między innymi na wyzbyciu się zarówno

niechęci do nich, jak również pragnienia ich aprobaty,

dzięki czemu możliwe jest zachowanie wewnętrznego spokoju."

  "Nie jest rzeczą moralnie obojętną,że wyrażanie oburzenia 

prowadzi często do złych skutków. Często też zło powstałe

pod wpływem oburzenia znacznie przewyższa zło, które 

jest jego przyczyną. Oburzenie jest przeżyciem wykazującym 

skłonność do ślepej eskalacji i podlegającym w większym 

nawet stopniu niż gniew zarażeniu uczuciowemu."