Nic nieznaczące impresje...

          Podobno zdjęcie tego stojącego podczas wojny przed stosem pogrzebowym chłopca, 

     który czeka na kremację ciała swego brata, stało się dla Japończyków symbolem

    siły i niezłomności.  Chłopiec, żeby nie płakać, przygryzł do krwi wargi, a kiedy strażnik

   poprosił go o ciało, słowami "Daj mi ładunek, który nosisz na plecach", miał odpowiedzieć,

   "On nie waży, jest moim bratem."

   Ze smutkiem przeczytałem gdzieś tekst o tym, że zen w Japonii ginie. Podobno 95% klasztorów jest w posiadaniu prywatnych rodzin. Jest nadzieja, że odrodzimy go w Polsce, napisał autor tekstu. W Japonii rzeczywiście nie dzieje się pod pewnymi względami dobrze, jak o tym świadczy likwidacja wydziałów filozofii na niektórych uniwersytetach. Nie znaczy to jednak, że życie duchowe zamiera. Cała tradycyjna kultura Japonii przeniknięta jest zenem i korporacjonizm ani kultura masowa tego nie zniszczą.   

    Odrodzenie zenu w Polsce nie nastąpi z wielu powodów. Przekonanie takie jest wyrazem typowego dla nas myślenia, że zbawimy świat przez religię, umiłowanie wolności albo zamordyzm.  Warto tu jednak przypomnieć myśl Daisetza T. Suzukiego wyrażoną w dziele "Zen i kultura japońska": "Dopóki wolność jest czymś względnym, nie jest wolnością. Prawdziwa wolność płynie z oświecenia. Kiedy człowiek to sobie uświadomi, wówczas w jakiejkolwiek by się znalazł sytuacji zawsze jest wolny w swym wewnętrznym życiu..."

    Nie jestem zwolennikiem wspólnot o charakterze mnisim, dlatego bliski mi jest taoizm z czasów, kiedy nie był jeszcze religią ani taoizmem magicznym, ale pewną filozofią życia. To, co jest wartościowe w zenie czerpie właśnie z tego pierwotnego źródła i jest wolnością kontemplacji.   

     

     O niezłomności ducha

     Suzuki całkiem niesłusznie zakłada, że zen jest jedyną drogą, na której można osiągnąć to, co nazywa oświeceniem i wolnością,  a co więcej, wolność w jej rozumieniu najpełniejszym jest zawsze względna, a oświecenie jako osiągnięty stan nie istnieje. 

    Oczywiście można mówić o użyteczności wewnętrznej wolności - o tym jak ważne dla kogoś i innych jest to, że ktoś ją zachował w sytuacji zewnętrznej opresji.  Zwykle przywołuje się tutaj godność, której osoba taka nie traci i to, że w pewien sposób podtrzymuje to innych na duchu. Trudno temu zaprzeczyć. Psychiatra Kępiński pisząc o rzeczywistości obozowej zauważył, że jedni ludzie w niej poddawali się i tracili często życie, inni zachowywali życie przez cwaniactwo i bezwzględny egoizm, czasem kosztem czyjegoś istnienia, a jeszcze inni byli w stanie zachować poczucie wartości i pomagać innym. Kępiński sam był w obozie, czytał też opowiadania Borowskiego i to wzbudziło w nim taką refleksję. 

    Buddyzm oczywiście też zna podobne sytuacje ekstremalne. Pewien mnich buddyjski uwięziony w obozie przez Czerwonych Khmerów był przez nich przez pół roku sadystycznie torturowany w ten sposób, że każdego dnia przykładano mu nabity pistolet do czaszki i grożono śmiercią. Nie udało im się go jednak złamać, a nawet nie utracił pogody ducha. Podobno, kiedy potem linczowano Czerwonych Khmerów stawał w ich obronie i uważał, że najważniejszy jest pokój, negocjował z nimi i modlił się za nich.  Czy ten dzielny człowiek w obozie był absolutnie wolny?  

    Cała jego wolność sprowadzała się do pewnego stanu świadomości i umysłu - poza tym nie mógł nic zrobić, ocalić ani jednego istnienia, pomóc realnie komukolwiek, zająć się czymkolwiek innym niż trwaniem w warunkach nieludzkiej opresji.  Można to nazwać wewnętrzną wolnością, ale czy pozostaje ona nieuwarunkowana?  I czy to, co nazywa się oświeceniem, co sugeruje jakiś moment olśnienia, nie wymagało nieustannego odnawiania w sytuacji próby?  

    Przypuszczam, że mało kto, myśląc o zenie, ma na względzie tak heroiczne przykłady wewnętrznej wolności.  Ot, posiedzę sobie i pomedytuję, może jeszcze nie będę jadł jakichś produktów żywnościowych, a potem pogniewam się na kogoś, albo będę kultywował interesowność i zobojętnienie na los innych, a we wspólnocie tych, którzy przebrali się za ludzi wolnych nie będę czuł się osamotniony.  Kto jest jak pierwszy uczeń Bodhidharmy, który na dowód, że jest godny towarzyszyć mu w medytacji, kiedy ten wpatrywał się w ścianę, uciął sobie ramię?     

      Mnie szczerze martwi odradzanie się japońskiego militaryzmu przytłumionego wojenną klęską i narzuconymi z zewnątrz ograniczeniami.  Cesarz Hirohito po masakrze wojennej Japończyków powiedział podobno tylko, że jest zasmucony. Owszem, jacyś oficerowie zorganizowali na niego podczas wojny zamach, ale podobno zawstydzili się w trakcie i było im przykro, że podnieśli na niego rękę.  Amerykanie wiedzieli, że nie mogą go unicestwić, choć przecież byli świadomi tego, że rządzący armią żołdacy wykorzystywali jego autorytet i że nie mógł on niczego nie wiedzieć o dokonywanych zbrodniach.  

     Hart ducha i odwaga nieskażone współczuciem, budzą we mnie jedynie grozę, ponieważ nazbyt często przejawiają się w czynach krwawych, bez litości...Oczywiście nie taki jest sens opowieści o chłopcu ze zdjęcia i o wielkodusznym mnichu.  Ale ktoś zgotował im ten los...