Tak zwana i prawdziwa pokora. Niedokończona impresja...

    Dla niektórych był to po prostu aktor :-)   Inni cenią tzw.

ludzi niepokornych, czyli nonkonformistów, gotowych bronić

w pewnych sytuacjach z poświęceniem wartości, idei lub osób.  

Ja też takich ludzi cenię, oczywiście nie bez zastrzeżeń i to 

czasem daleko idących.  Ale to już osobny temat. Podobnie

jak kwestia wartości wszelkich rewolucji. 

    Kiedyś na Krakowskim Przedmieściu spierałem się ze

znajomym, który jest psychologiem a nie filozofem, o jego 

błędną, w moim poczuciu, definicję pokory. "Pokora - gadał - 

to uniżoność wobec ludzi mających władzę i wyższe miejsce w 

społecznej hierarchii." "Tak jest w kościele" - dodał, "który 

jest instytucją autorytarną i patriarchalną."  

    Można by się tu powołać dodatkowo na dwie okoliczności - 

czego mój rozmówca bynajmniej nie czynił.  Na konieczność 

tzw. właściwej samooceny, ale i poczucia własnej wartości.  

Arystoteles pisał o słusznej, czy też o uzasadnionej dumie, 

jaką odczuwa człowiek, którego charakter jest harmonijny 

i dobry.  Taki człowiek oczywiście nie będzie wobec nikogo 

uniżony, ale nie będzie też na każdym kroku podkreślał 

własnej wartości.  Istnieje też pewne elementarne poczucie

ludzkiej godności, którego każdy ma prawo bronić. 

     Oczywiście tak się pokorę czasem rozumie, albo uważa

się ją za rodzaj uległej ufności, jak w przysłowiu "Pokorne 

ciele dwie matki ssie." W tym drugim przypadku dobrze się

ją na ogół ocenia.

    Czymś innym jest pokora wobec doznawanej przemocy.

 Ale tu sensowniej jest chyba mówić o lęku i o chęci uniknięcia

cierpienia i zachowania życia i z tym jednie na ogół wiąże

się podporządkowanie silniejszemu.  

      Kiedy hitlerowcy upokarzali Żydów obcinając im brody 

i poniewierając, to uległość ofiar nie była raczej pokorą. 

(Inaczej może, kiedy szli na śmierć w komorze gazowej, o ile

ją przeczuwali).  Czasem pokora towarzyszy lękowi. 

Na jednym ze strasznych filmów o wojnie w Wietnamie 

żołnierz amerykański strzela obok młodego wietnamskiego 

chłopca, a ten przez cały czas życzliwie się do niego uśmiecha, 

ale ze strachu tańczy,  żeby nie zostać trafiony pociskiem. 

Przygląda się temu jego matka.  Aż żołnierz w końcu rozłupuje 

mu czaszkę... bo nie może znieść tego jego uśmiechu. 

    Czymś innym jest tzw. pokora intelektualna, o której

nie będę tu pisał, choć jest czymś szczególnie ważnym i wiąże

się z pokorą wobec życia i ludzi, a może nawet jest wobec

niej czymś pierwotnym.  Jest to świadomość ograniczoności 

naszej wiedzy i możliwej ułomności opinii, w które święcie 

wierzymy, a także zauważanie, że w sporach z innymi możemy 

mieć rację lub jej nie mieć, albo wyrażać jedynie jakąś cząstkę 

prawdy.  Przeciwieństwem tak rozumianej pokory jest

zarozumialstwo a w konsekwencji najczęściej także upór

i poczucie wyższości wobec innych.    

    Istnieją dwa psychologicznie sprzeczne wyobrażenia 

dotyczące pokory. Dla jednych jest ona radością, a dla 

innych smutkiem.  

   Spinoza uważał pokorę za przejaw poczucia niemocy i był

przekonany, że jest czymś głęboko smutnym i nierozumnym.  

Smutek jest przeszkodą i zahamowaniem naszej zdolności

działania, a jego bezpośrednią konsekwencją, czy raczej 

jego formą, jest nienawiść, pragnąca niszczyć to, ku czemu

się zwraca. Pokora jest natomiast wyrazem bezsilności. 

    Św. Franciszek widział w niej rodzaj radości z tego, że 

w świecie istnieje coś, co człowieka przerasta i wobec czego 

człowiek może czuć się mały.  Radość doskonała

to doskonała pokora.  Filozofia chińska (także buddyzm), 

przynajmniej w bliższym mi nurcie, również niezwykle wysoko 

ceniła pokorę, widząc w niej przejaw i źródło radości.  A 

podobnie Tołstoj.  Człowiek pokorny jest w pewnym istotnym 

sensie pusty - wolny od pragnień i oczekiwań wobec życia, 

które mogłyby wywołać frustrację.

      Czasem mówi się, że prawda leży pośrodku.  Ale tu 

najwyraźniej chodzi o określanie jednym słowem rzeczy,

które się od siebie, ze względu na swój potencjał przeżyciowy, 

różnią. 

     Jeśli chodzi o Św. Franciszka, to był on oczywiście lojalny

wobec instytucji kościoła. Raz podobno tylko zezłościł się 

na biskupa, który wytykał jego wspólnocie zamiłowanie do 

ubóstwa.  Chesterton nazywał go człowiekiem, który 

przepraszałby własnego kota. To piękna cecha charakteru.  

Ale jego zamiłowanie do doznawania upokorzeń, które miałyby 

go leczyć z pychy, może nawet budzić podejrzenie jakiegoś 

masochizmu. 

     Cieszył się, kiedy zbóje w lesie zelżyli go i pobili, i o ile 

pamiętam, wrzucili do jakiegoś dołu i kiedy furtian nie chciał 

mu otworzyć drzwi i przeganiał go kijem w nieznośną pogodę, 

a bratu Bernardowi kazał trzykrotnie się rozdeptać za to, że 

zgrzeszył wobec niego pychą. Lubił też nazywać się niegodnym

Boga robakiem.  Odrzućmy jednak na razie taki podejrzenie. 

Dla Św. Franciszka bez POKORY NIE MA MIŁOŚCI i 

dlatego tak zwalczał w sobie każdy przejaw zarozumialstwa 

i pychy. Z tym wiąże się poczucie, że wprawdzie czasem niewiele

możemy, ale Bóg jest wszechmocny i dobry, a świat stworzony

piękny.  Jest to więc pokora wobec całości istnienia, które

afirmował, nazywając nawet śmierć - siostrą. 

      Kiedy czyta się o pokorze u Zhuangzi czy Laozi, nie ma

jednak tego wszystkiego. Pokora przejawia się w nieocenianiu

innych i w rezygnacji z narzucania im własnego punktu widzenia

i jest konsekwencją dostosowania się do nurtu życia i płynięcia

wraz z nim. Taoista nie ingeruje w świat i w życie innych ludzi, a 

wywiera na nich wpływ jedynie żyjąc samemu w sposób

naturalny i zgodnie z tao.  Wpływ ten nie jest jednak świadomą 

manipulacją.  Tołstoj z podziwem pisał o tym, jak to według 

Laozi, woda wlana w jakieś naczynie dostosowuje się do niego

i tak też czyni według niego mądry człowiek.  Chciał tego

uczyć w szkole wiejskie dzieci. Znając siłę tego, co męskie,

bądź pokorny i oddany jak kobieta, pisał Laozi.

     Oczywiście trzeba odróżniać nieingerowanie w świat 

zewnętrzny od oportunizmu, który jest motywowany jedynie

przez własną korzyść.  A psycholog Maslow słusznie 

zwracał uwagę na to, że miłość do drugiej osoby wiąże się 

czasem z koniecznością jakiejś ingerencji.  Tak robi

np. matka, kiedy dziecko usiłuje włożyć palec do kontaktu. 

Albo gdyby zaczęło nagle katować słabszego. 

     Pewną słabością taoizmu jest też pomijanie milczeniem 

cierpienia.  W świecie nieustannych przemian wszystko jest

naturalne i czymś naturalnym powinno być też przyjęcie 

własnego losu.  

     "Kasowali go potem chcąc go do pokory zmusić" - głoszą

słowa pewnej piosenki.  Tu słowo humility wiąże się ściśle

ze słowem humiliation.  Człowiek pokorny jednak nikogo 

nie upokarza, od nikogo nie czuje się lepszy, a jedynie 

przeżywa pewne wartości jako głęboko przez siebie 

uwewnętrznione.  

      A co z tą smutną pokorą?  Czujemy się często bezradni

wobec cierpienia, niedogodności losu, straty, czy rzekomego 

lub realnego zła, które są niezgodne z naszymi pragnieniami

i oczekiwaniami.  Z pokorą mamy przyjmować śmierć

lub chorobę bliskich, utratę środków do życia, zdradę i

obmowę, a nawet uwięzienie i wszelkiego rodzaju upokorzenia. 

Ale samo to oczekiwanie od siebie pokory jest już czymś 

smutnym.  Jezus też nie umierał w błogiej euforii, jak to

się czasem, wbrew wszelkiej psychologicznej prawdzie, głosi. 

Jest na ogół dla nas "do przeżycia" kiedy osoba, którą słabo 

znamy umiera na nowotwór, albo ginie w wypadku, ale im 

bliżej jesteśmy psychicznie tej osoby, tym żywsze jest pytanie:

"Dlaczego akurat ona?"   Albo, jeśli to nam samym się

przydarzy - "Dlaczego akurat ja?"

     Z tego, co dotychczas napisałem wynika przynajmniej

tyle, że czymś innym jest pokora rozumiana jako afirmacja

całości istnienia (nawet za cenę cierpienia), a czymś innym

poczucie bezsilności wobec losu.   

    Kiedy Marek Aureliusz pisze o tym, że mamy kochać 

to, co nam się przydarza, to ma na myśli właśnie ową całość.  

Powstaje oczywiście pytanie, co nas może obchodzić to, że 

całość ma się dobrze, kiedy nasza egzystencja jest zraniona 

lub bliska unicestwienia. Nie odpowiem tu na nie, ponieważ 

rozważania dotyczące celowości działań natury, czy też braku 

takiej celowości, to temat na obszerne i nieco metafizyczne 

dzieło o treści cokolwiek archaicznej.  Ale nawet przyjęcie 

takiej celowości nie nadaje niezawinionemu cierpieniu 

głębszego sensu. Trudno sobie bowiem wyobrazić, jak mogłoby 

wpływać na losy świata.

     Jestem pod wrażeniem wywiadu z młodą kobietą, której

najbliższa osoba, 28 letni mężczyzna, zmarł na covida, choć

nie miał żadnych tzw. chorób współistniejących.  Kiedy

miał wysoką temperaturę (ok. 40 stopni) kazano mu pozostać

w domu i leczyć się samemu.  Kiedy poczuł się bardzo źle

wyruszył do szpitala i trafił pod respirator, a po dwóch 

miesiącach męczarni zmarł.  Rzecz oczywiście zdarzyła 

się w Polsce, ale mogła gdzie indziej. Kobieta ta mówiła 

ze smutkiem, że oboje bardzo bali się tej epidemii i 

zachowywali ostrożność.  W tym, jak o tym mówiła, 

nie było pretensji do losu, a jedynie żal, choć wspomniała 

o tym, że nie spodziewała się takiej tragedii.  Cierpienie 

jest zawsze konkretne i nie ma nic wspólnego ze statystykami 

i ludzkimi opiniami, jak opinie o "ściemie plandemii" i o tym, 

że na inne choroby też się umiera, więc nie ma się czym 

przejmować i przyjmować ograniczeń.  W tym wypadku 

dodatkowym powodem do smutku jest stosunkowo niewielkie 

prawdopodobieństwo zajścia takiego zdarzenia.  Jego 

tragizm lub absurdalność czuje się mocniej niż wtedy, gdy 

wokoło ludzie mrą jak muchy, albo zjadają się wzajemnie 

z głodu... 

      Jeśli jest jakaś wartość w pokorze i w byciu "pustym"

(wewnętrznie wolnym), to polega ona ostatecznie na 

rozwijaniu w sobie współczującej postawy wobec innych

ludzi i czujących istot i w kontemplacji piękna...mimo 

ogromu cierpienia i destrukcji.  Zakłada to już jakoś

możliwość, że radość może mimo wszystko istnieć...