Nad wodą

...


      Mam więcej czasu na słuchanie muzyki niż
kiedykolwiek, ale słucham jej niewiele mimo, 
że mogłaby ukoić wiele mojego smutku i lęku. 
Teraz, kiedy ludzie mniej wychodzą z domu 
nawet piękną muzykę mogą odbierać czasem 
jako coś, co burzy ich spokój. 
    Kilka lat temu kupiłem pięknie wydaną
muzyką religijną Charpentiera: "M. A. 
Charpentier a la Chapelle Royale de 
Versailles." Prześliczna książeczka zawiera 
dwa CD z nagraniami  jego utworów wykonane 
przez zespół Mistrza Savalla z udziałem Marii 
Cristiny Kiehr,  Gerarda Lesna i Montserrat 
Figueras (między innymi).  Nagranie pochodzi 
z 2004 r, za wyjątkiem koncertu na violę da 
gamba nagranego w 2013 r. Całość ukazała 
się w 2014 r (Alia Vox). 
     Jak delikatna jest tu interpretacyjna robota
widać na przykładzie utworu "Salve Regina a
trois voix pareilles", który brzmi niebiańsko. 
Celowo użyłem słowa robota, ponieważ
czasem interpretacja jakiegoś utworu muzycznego
sama w sobie jest wielką sztuką. Charpentier to
jeden z mistrzów francuskiego baroku, ale Savall
należy do współczesnych mistrzów interpretacji
muzyki dawnej.
     Wczoraj już myślałem o przesłuchaniu tych
nagrań, ale są tak delikatne, że zagłuszy je 
pewnie łomot z dołu, który nie m nic wspólnego
z pozytywną wibracją. Tak więc mogę chyba 
tylko pomarzyć o tym, że jestem w Wersalu 
i słucham tej muzyki.  
     Chociaż po filmie o umieraniu Króla 
Słońce zupełnie inaczej patrzę na ten komfort. 
To wyjątkowo przygnębiający i realistyczny
film oparty niestety na autentycznych faktach.
W wyniku licznych zaniedbań i błędów lekarzy
król skonał dotknięty gangreną w absolutnej,
mimo obecności różnych osób, samotności
i ekstremalnym bólu, na łożu w mroku 
zaciemnionej sypialni.  Chwila po chwili,
dzień po dniu, w sposób niezwykle 
monotonny pokazane jest tu zbliżanie się
śmierci. Jak w posępnym sonecie Sępa-
Szarzyńskiego: "Śmierć tuż za nami spore
czyni kroki."
    A i "Wszystkie poranki świata", głośny film 
o pewnym epizodzie z młodości sławnego 
kompozytora Marais'a, jest nie tylko 
melancholijny, ale i tragiczny. Savall gra na 
violi da gamba przejmująco pięknie. Także w 
cichej, ale wstrząsającej scenie ukazującej 
powieszoną kochankę kompozytora, 
    Dziewczyna ta była córką Mistrza, u którego  
Marais praktykował (również wybitnego, 
jak wiadomo, kompozytora), melancholika 
i człowieka niezwykle surowego, i uczyła się 
od niego gry na tym szlachetnym instrumencie
zanim dołączyła do grona tragicznie 
opuszczonych kochanek, które odebrały
sobie życie.
     Życie było wtedy wyjątkowo kruche, 
nie tylko emocjonalnie, ale także fizycznie.  
A potrzeba przeżyć religijnych duża nawet
w przypadku króla, który lubował się w
miłostkach i otworzył burdel. Ludwik XIV
był też jednak, jak wszyscy wiedzą, wielkim 
melomanem i muzyka była na co dzień 
obecna w jego życiu. Jednak to już temat 
na jakąś rozprawę z zakresu historii muzyki. 
(Choć oczywiście wiele takich tekstów 
istnieje).
     Wcześniej tragicznie zgasł także Lully, 
jego nadworny kompozytor i twórca 
znakomitych oper (ale także religijnych 
motetów dla króla)...A w Anglii młody 
Purcell przeżył tylko o kilka miesięcy 
królową Marię, którą zmiotła ze świata 
epidemia wietrznej ospy. Napisał dla 
niej cudowną muzykę żałobną. 
     Zmarł na zapalenie płuc, kiedy, jak głosi 
legenda, małżonka nie wpuściła go 
wieczorem do domu, gdy wracał z jakiejś 
popijawy.  Dla niego odę żałobną 
skomponował jego stary nauczyciel Blow, 
który nie dożył sześćdziesiątki. 
     Zagrożenie epidemią było w tych czasach
duże, podobnie jak śmiertelność wśród 
niemowląt.  Nie wiedziano nic o bakteriach
i wirusach, a rzeki były tak zanieczyszczone
krwią z rzeźni i różnymi odpadkami, że
picie wody uważano za dość ryzykowne.
W Wersalu załatwiano potrzeby fizjologiczne
gdzie popadnie, nie myto się zbyt często
(używano perfum),  a damy chodziły przez 
pół roku w tej samej sukni.  
     Arystokraci byli często religijnie żarliwi,
bo bali się śmierci. Ale, kiedy wychodzili z 
kaplicy, wracali do swych greckich i 
rzymskich bożków, miłostek i rozkoszy życia, 
połączonych jednak z utrapieniem 
rywalizowania o względy króla i odpowiedni
stołek w jego otoczeniu.  Choć wiele 
sławnych osób, dam i mężczyzn, pisało
wtedy wspomnienia, nikt chyba lepiej
niż La Rochefoucauld nie opisał tego życia,
choć tworzył jedynie zwięzłe i cięte 
aforyzmy, tak popularne na salonach. 
     Jego refleksje dotyczące życia nie
są zbyt wyszukane, ale nie brak im
przenikliwości godnej pióra Nietzschego,
który go zresztą bardzo cenił. 
Dla mnie najciekawsze są aforyzmy
poświęcone miłości i interesowności.  
    Miłość porównywał do ducha, o którym 
wszyscy mówią, a którego nikt nigdy nie 
widział.  Ta namiętność, którą znamy 
i nazywamy zwykle miłością łatwo gaśnie, 
a im mocniej ktoś kogoś kocha, tym bardziej 
jest potem przez tę osobę odrzucany. Nie 
przestaje jednak żywić złudzeń i często myśli, 
że jest nadal kochany, choć miłość, którą
sobie roi, dawno już w sercu osoby 
kochanej wygasła. 
     Inny wybitny aforysta późniejszej epoki,
poeta Coleridge, odróżniał już wyraźnie 
miłość od namiętności i był przekonany, że 
ta pierwsza nie przemija, podczas gdy druga 
znika nagle jak duch, gdy kur zapieje. Taki 
był zapewne najczęściej los dworskich 
miłostek, które były w istocie rodzajem 
zabawy, choć czasem dla kochającego 
zbyt serio kończyły się tragicznie.     
    Interesowność miała być według
La Rochefoucauld powszechną 
przypadłością ludzi, a przynajmniej 
przypadłością tych, których spotykał. 
Opisywał ją z podziwu godną wnikliwością. 
Ludzie są egoistami, którzy łatwo znoszą 
nieszczęścia innych, a ich cnoty są jedynie 
przebranymi przywarami. Drugą ich
najbardziej wyrazistą cechą był niestety
resentyment.
     Niejako na marginesie tych refleksji
zauważa, że "starość jest piekłem pięknych
kobiet."
     Być może czasu na muzykę nie mam 
jednak tak wiele. Nikt nie zna przecież 
własnego losu. Ale chciałbym mimo to 
zakończyć te impresje lżejszym nieco
akcentem, choć nie jestem pewien,
czy mi się to uda.
     Kiedyś pewien student filozofii, który 
o muzyce barokowej nie wiedział zbyt 
wiele, ale czcił Mistrza Savalla i uwielbiał
"Tafelmusik" Telemanna, opowiadał mi
z entuzjazmem, że pragnie otworzyć w 
Warszawie kawiarnię, czy nawet restaurację, 
w której odtwarzano by muzykę z tej epoki. 
Uważał, że trzeba popularyzować "wysoką
sztukę", ale chciał też na tym zarobić i
dawać ludziom muzykę do kotleta.  Liczył
na snobizm dorobkiewiczów.
    Wątpię, aby zrealizował swój projekt,
ale w Kazimierzu była niegdyś urocza
kawiarnia, w której można było przy
świecach zjeść ciasteczka i wypić wino 
słuchając np. mszy Mozarta, czy Haydna,
i było tam niedrogo. 
    Lubiliśmy ją z Basią, bo można było tam 
spokojnie rozmawiać, "trzymać się za rączki" 
(jak mówiła) i czulić. Haydn był głęboko 
religijny, ale religijność Mozarta jest dość 
problematyczna.  A msze bywają naprawdę 
relaksujące...Zwłaszcza, kiedy kończą się 
wieczornym spacerem nad Wisłą lub inną 
jakąś wodą. 
    Jednak życie upływa jak rzeka i nawet 
miłe wspomnienia pojawiają się rzadko 
przed jego zmierzchem, a często przenikają
się też ze wspomnieniami mniej radosnymi.
Goethe w przejmujący sposób pisał o
naszych marzeniach: "Na wodzie byłyście
pisane, odpłyńcie tedy razem z wodą."
A Schubert skomponował do tych słów tak
smutną pieśń, że kiedy się ją słyszy, łzy
same napływają do oczu.
    Ale wspomnienie Wisły w Kazimierzu,
przygasłe już nieco, lecz jednak dość żywe,
przypomniało mi inne, bardziej 
dramatyczne chwile mego życia.
    Byłem tam w różnych okresach życia 
z osobami, które wtedy kochałem, w
odstępach mniej więcej dwudziestoletnich.
Podczas pierwszego z tych błogich 
i szczęśliwych pobytów w bardzo 
wczesnej młodości niewiele brakowało, 
a zakończyłbym życie w sposób, który
żartobliwie i autoironicznie określiłbym 
"na Schumanna", chociaż o jego nieudanej  
próbie rozstania się z życiem w falach
Renu nic wtedy nie wiedziałem.  
Być może wpłynęła na mnie tak 
samobójcza śmierć dyrektora liceum, 
osoby której dobroci doświadczyłem
jako chłopiec.  (Ale o tym już nie tak 
dawno pisałem).  Wszystko to jeszcze
pozostawało w romantycznej wyobraźni
chłopca.  Mimo ogromnego krwotoku, 
wracałem znad rzeki nad ranem przez 
opustoszały cmentarz z nadzieją.  
     A kiedy po latach byłem tam z drugą 
najbliższą mi osobą, nagle zaczęło mnie 
znowu ciągnąć nocą do tej wody. To
piękne miejsce dla mej psyche było tak 
silnie magnetyczne, że działało na mnie 
nie tyle mocą wspomnienia dawnej 
miłości, ale tym, co teraz przeżywałem. 
Nie były to więc raczej chwile 
niezmąconego szczęścia. (Nie chcę tu
pisać o powodach, dla których tak było,
żeby nie mącić dodatkowo tego 
wspomnienia czymś tragicznym, ale
i nazbyt osobistym). 
      Ale mówiąc w sposób ogólny i
nieosobisty, tak bywa przecież z 
intensywnymi uczuciami. Jak zauważył
pewien wnikliwy komentator sławnego 
chińskiego tekstu studiowanego
od starożytności: "W jednej chwili
miałbyś ochotę krzyczeć ze szczęścia, 
a po chwili umrzeć z rozpaczy." 
     Poza tą zmiennością uczuć 
niebezpieczne jest przekonanie, że 
prawdziwa miłość wyraża się najpełniej 
w oddaniu życia za drugą osobę.
Uważam to przekonanie za słuszne,
ale właśnie niebezpieczne. Czasem 
chodzi jedynie o to, aby ocalić 
w niej miłość do życia, co paradoksalnie 
wymaga ofiary z życia własnego,
która wywoła wstrząs służący 
przebudzeniu. Dlatego też 
kochankowie chcą umrzeć razem, aby 
ocalić swą miłość. Jest to 
perspektywa bardziej kusząca niż
wspólne cierpienie, rozłąka lub 
męczenie się razem, czy życie dla 
siebie. 
     Pominę tu historię pewnego 
japońskiego pisarza, który parę razy 
próbował zabić się ze swymi kochankami 
i wyszedł z tego cało (one nie zawsze), 
a dopiero chyba za piątym razem zrobił 
to skutecznie jak nasz Witkacy.
Jedna z najbliższych mi osób też 
chciała, żebyśmy się razem zabili
i było to dla mnie spore wyzwanie
i silna pokusa. (A może to ja tego 
chciałem a ona tylko odgadła mój
zamysł). Jednak tu już wchodzimy 
w sferę chorobliwej nadwrażliwości.  
     Realną przyczyną samobójstwa  
nie są zwykle takie lub jakiekolwiek
inne piękne lub mniej piękne myśli.  
Depresja to zabójcza choroba. 
W depresyjnym nastroju działa 
śmiertelny drive - jakaś przemożna siła, 
której niełatwo się oprzeć. Coś, co 
trudno byłoby nazwać rozpaczą, bo 
rozpacz nas nie przyciąga i nie przyzywa. 
     Rozpacz ma zwykle możliwą do
rozpoznania przyczynę i jak każda
złożona emocja ma swój komponent
kognitywny - wiąże się z pewnym
przekonaniem, czy wyobrażeniem.
A owa siła jest z istoty swej 
bezprzyczynowa i opiera się na 
jakichś podświadomych skojarzeniach. 
(Co zauważył nawet Tołstoj w "Annie
Kareninie, choć przecież ukazał i 
przyczyny). 
    Pojawiają się też czasem marzenia o 
śmierci nadzwyczaj błogie. Takie miał 
jeden z moich studentów. Wyobrażał
sobie śmierć jako wejście w nirwanę. 
Po kilku rozmowach udało mi się znaleźć
całkiem realne i dość banalne przyczyny, 
dla których jego nastrój był obniżony 
i zasugerować mu, że nie musi się z ich 
powodu zabijać.
     Jednak dopiero stosunkowo niedawno 
samobójcza śmierć mego uniwersyteckiego 
kolegi położyła kres temu niebezpiecznemu
impulsowi. Po raz kolejny ciągnęło mnie 
do wody. Ale tym razem, mimo mroku, 
jaki mnie wtedy opanował, wybrałem 
rodzaj dystansu i autoanalizy.  Pojechałem 
w nocy nad Wisłę i dokonałem czegoś w 
rodzaju wizji lokalnej. Wyobraziłem sobie 
ze szczegółami, jak się wtedy czuł i jak
sama ta upiorna nocą okolica wciągnęła
go w otchłań śmierci.  (Sfotografowałem 
to miejsce). 
    Kiedy zrobił pierwszy krok, 
być może w nadziei, że coś lub ktoś go 
uratuje, nie było już odwrotu. I ja też 
poczułem, że za chwilę nie będę mógł 
już się cofnąć. 
    Bałem się nieistnienia, ale czułem 
wyraźnie, że mogę rzucić się w wir
przeznaczenia. To była chwila, 
w której musiałem dokonać wyboru.  
Nie było w nim jednak niczego 
heroicznego, ani żadnej filozofii
w tle.  
    Przemknęła mi przez głowę myśl, 
że życie i tak niedługo się skończy, 
więc pragnienie nieistnienia jest raczej
absurdalne i że mój depresyjny nastrój, 
który przecież wynika z choroby, jest 
chwilowy, a moja ofiara okaże się 
daremna. Wiedziałem już, co stało
się z tym człowiekiem, który był tu
przede mną i który czuł być może
podobnie jak ja, ale zrobił o jeden
krok za dużo.        
    Camus i Cioran oswajają nas z   
"samobójstwem filozoficznym."
Ale mnie bliski był raczej pogląd 
Spinozy, wyrażony przez niego 
w "Etyce", że nikt nie odbiera
sobie życia w wyniku wolnej,
w pełni racjonalnej decyzji. 
Według Spinozy dusza samobójcy 
tak zmienia się pod wpływem przyczyn 
zewnętrznych, że przestaje być niejako 
podobna do siebie samej. Conatus,
dążenie samozachowawcze, jest 
bowiem samą istotą ludzkiego życia. 
Widzimy to wyraźnie, kiedy ktoś
pod wpływem smutku, nie chce pić 
ani przyjmować pokarmów i gotów
jest w ten sposób ponieść śmierć.
    Często nie widzimy wyjścia ze 
stanu psychicznego/sytuacji, w jakiej się 
znajdujemy, ale za chwilę wszystko może 
się zmienić. A jeśli się nie zmieni, zwykle 
(o ile cierpienie i niepokój nie są
nadmierne) można jakoś żyć, nawet kiedy
porzuci się wszelką nadzieję. Cioran,
paradoksalnie widział, w tym szczególny
urok życia. Choć znacznie bardziej do 
mnie przemawia wezwanie rabbiego 
Nachmana: "Nigdy, ale to nigdy, nie
porzucaj nadziei!"
    Spotkałem tego mego kolegę na 
uniwersyteckim korytarzu na kilka dni 
przed jego śmiercią i zwróciło moją 
uwagę to, że wydawał się być w 
euforii, jakby coś ważnego postanowił.
Jego ruchy były przesadnie 
energiczne, a twarz jaśniała.  
Przypominał nieco radosnego koguta.
Nie wiem, od jakich trosk chciał się 
uwolnić i co skrywała jego ekscytacja. 
Poczułem tylko, że był przeraźliwie 
samotny.  
     Można oczywiście pomyśleć, że
miał na coś wielką nadzieję i nagle
została ona przez kogoś uśmiercona
albo zlekceważona, ale jest to raczej
wątpliwe. A przynajmniej nie miało 
to chyba miejsca w tym akurat 
czasie.
     Przeczytałem później w necie
komentarz: "Z takim wyglądem
i w tym wieku, to nic dziwnego, że
się gościu utopił." Ktoś inny 
przekonywał, że "facet musiał mieć 
na sumieniu jakąś sprawę kryminalną 
i czuł, że społeczeństwo go wykluczy."
(To drugie było może jakoś możliwe, 
ale mało prawdopodobne, chociaż 
zaszczucie z tego, czy innego powodu, 
może prowadzić i często prowadzi do 
samobójczej śmierci). 
     Dopiero teraz zaczęto się nim 
interesować, choć niekoniecznie w 
sposób życzliwy.
     Potem jeszcze tylko raz bliski 
byłem zakończenia życia.  Było
to w dużym pokoju mieszkania mojej
matki.  Chciałem wtedy zadzwonić do 
osoby, którą kochałem.  Ale na
szczęście w porę uświadomiłem sobie,
że albo nie odbierze telefonu, albo
się moją sytuacją nie przejmie (a 
wtedy nie miałbym odwrotu) i być
może nigdy nie dowie się o moim
nieistnieniu. Zrobiło mi się żal matki.
I pomyślałem, że jak będę spadał,
być może przez ułamek sekundy
poczuję tęsknotę za życiem. Ale
będzie już za późno...
     A teraz siedzę przykurczony
jak więzień, któremu nie zezwolono  
na spacer i myślę o wiośnie, która
być może nigdy nie nadejdzie. 
Wszyscy pragniemy wolności. 
Szkoda, że często jest to poczucie 
wolności za cenę destrukcji...