Luźne impresje na temat, który nieco mnie zaciekawia

   Tak w 2008 r chyba przed kamerą telewizyjną rozmawiali Tadeusz Różewicz
i Ryszard  Przybylski. Ten fragment zainteresował mnie, ponieważ to, co uważamy
za słuszną (ideologicznie) lub sympatyczną dla nas literaturę, nie zawsze jest wielkie,
a nawet ma jakieś walory literackie i odwrotnie, to, co jest wielką literaturą, nie
zawsze przyjmujemy z sympatią. W tym kontekście rozmówcy bronią Iwaszkiewicza,
który był wybitnym, a może nawet wielkim pisarzem, choć potem z powodów
politycznych niszczono jego pamięć. A Lenin  pojawia się tu raczej przygodnie...
W innym miejscu (nie pamiętam już, czy tej samej rozmowy) Różewicz mówi, że
interesował się Dostojewskim, ale teraz ceni raczej "mądrość Czechowa."  

           Wracając do Czechowa...Ja też uważam, że był mądry, a przede wszystkim
    ludzki. I jest mi szczególnie bliski. Pamiętam jak kilka lat temu próbowałem sobie
    poradzić z bezwzględną, miażdżącą krytyką jego twórczości, jakiej dokonał Lew
    Szestow, oskarżając pisarza o pesymizm, a nawet o nihilizm. Przeanalizował w tym
    celu jeden z utworów Czechowa i nie zostawił suchej nitki nie tylko na tym utworze,
    ale przede wszystkim na pisarzu, który w jego przekonaniu swą twórczością szkodzi
    innym.
           Ponieważ cenię Szestowa, zbyt bolesne byłoby dla mnie przypominanie sobie
    tego, bowiem znam ten typ zarzutów, zetknąłem się z nim przy okazji mojej skromnej
    bardzo twórczości. Religijna afirmacja istnienia z trudem toleruje jakikolwiek pesymizm,
    a Szestow choć niczego nie upraszczał i wchodził dość głęboko w obszary ludzkiej
    egzystencji, zupełnie nie rozumiał, dlaczego Czechow musi koniecznie pisać prawdę,
    której rzecz jasna on sam nie uważał za prawdę, a za wyraz defetyzmu, błądzenia
    i fałszywej postawy wobec życia.
          Gdyby z tego samego punktu widzenia oceniać twórczość Japończyków, których
    literacko tak często podziwiamy, to ocena ta wypadłaby o wiele jeszcze, jeśli można
    to sobie w ogóle wyobrazić, bardziej negatywnie.  To w końcu, mimo indywidualizmu
    i ogromnej wrażliwości, po prostu stado samobójców. (Mam na myśli literaturę XX
    wieku).
         Czy literatura powinna odpowiadać na pytanie, jak żyć, albo jak cieszyć się
    życiem i jaka powinna być nasza postawa wobec życia?  Na pewno może to czasem
    robić, a nawet dostarczać pięknych, budujących lub terapeutycznych i umoralniających
    bajek, ale nie jest to jej funkcja najbardziej podstawowa, a wszelki fałszywy patos
    to przesłanie niszczy. Mądrość literatury nie polega na mówieniu rzeczy budujących
    ku pokrzepieniu serc, ale na czymś, co chętnie nazwałbym psychologicznym realizmem.
    Jest on czymś zgoła nieliterackim i nie sprowadza się do jakiejś słusznej narracji.
    Różewicz słusznie zauważa, że literatura stara się często upiększać życie i ukazywać
    je jako mniej okrutne niż jest w rzeczywistości (po wielu holocaustach). W tym sensie
    sprzyja ona zafałszowaniu naszej samoświadomości poprzez przemilczanie tego co
    bolesne, absurdalne lub tragiczne. I jest to niestety cecha naszej kultury.
         Z drugiej strony autor nie musi  tonąć w swych obsesjach i lękach, ani chcieć
    szokować czytelnika ukazywaniem trudnej do wyobrażenia destrukcji lub ekscesów
    słowotwórczej, czasem zgoła narcystycznej, wyobraźni. (Pomijam już fakt, że często
    robi się to dla rozgłosu, przydania sobie poczucia wartości lub w celach zgoła
    merkantylnych). W dzieciństwie podobała mi się sfilmowana chińska bajka o
    malarzu, który malował potwory nie przypominające w niczym zwierząt i ludzi.
    I którejś nocy potwory te, czy demony ożyły a malarz musiał ratować swe życie.
    Chińskie malarstwo było realistyczne, miało odzwierciedlać naturę, nie zaś wyrażać
    idee, czy ekscesy wyobraźni. Już Hegel  pastwił się w swych wykładach z estetyki
    nad jego przyziemnością i prymitywną ontologią.  A jednak w tym poszanowaniu
    dla czegoś istniejącego otwiera się pole dla  najczystszej poezji...I w jakimś
    podstawowym sensie literatura nie przestaje być obrazem.  
         Ale jeśli demony wyrażają psychologiczną prawdę, to czy można się ich
    pozbyć? I czemu miałyby służyć takie egzorcyzmy? Nie chodzi mi o jakieś
    wizualizacje w stylu tybetańskim, ale o to, co w naszym życiu przejawia się dość
    konkretnie, jak np.destruktywne emocje lub automatyzmy życia, choć zwykle
    pozostaje ukryte pod powierzchnią myśli i utrwalonych nawyków postrzegania
    świata...A jeśli wygnamy z literatury resztki samoświadomości, cierpienie,
    samotność, namiętną miłość, tęsknotę, nienawiść, idealizację wspomnień,
    poczucie winy, tragiczny konflikt, poczucie absurdu, żeby nikogo
    psychicznie nie kaleczyć, nie przygnębiać i nie martwić, to czy nie pozostanie
    nam tylko błogie ciepełko błocka w bajorze albo odgłos marszowej piosenki?
        Nie wspomniałem o tym wcześniej, ale uważam, że z wielu względów
    nie potrafię mówić o literaturze z przekonaniem o własnej nieomylności.
    Zbyt mało ją jak dotąd znam.  Nie dysponuję też narzędziami koniecznymi
    do jej analizy.  Cenię iluzję, jaką stwarza, ale mam w pamięci słowa
    pewnego filozofa, który słusznie napisał przed wiekami, że "Lepiej jest
    znać prawdę, choćby najgorszą, niż pozostawać w niewiedzy." Jak każda
    tego rodzaju myśl, nie jest ona niepodważalna. Często lepiej czegoś nie
    wiedzieć, a nawet żyć w iluzji, dającej poczucie bezpieczeństwa.  Nie
    zawsze też to, co uważamy za prawdę nią jest. Ale dla istoty rozumnej
    sytuacja taka  (pozostawanie na zbyt długo w iluzji) nie jest zbyt
    komfortowa...