Milczenie cykady

            Poeta potrafi uchwycić chwilę, która nie zdążyła zaistnieć  i milczeć wypowiadając słowa. 

           Matsuo Bashō napisał:

            Cykada milczy o zbliżającej się śmierci

           ---------

           Tak to haiku przetłumaczyłem - 

istnieją oczywiście poetyckie przekłady. 

Milczy/nie wypowiada żadnych słów. 

           Cykada w wyobrażeniu poety jest pełna radości, choć jej istnienie jest tak  krótkie. Kiedy zbliża się jej kres - nie wyraża własnego bólu, jej głos zamiera, choć jak pisze Basho w innym wierszu, "przeszywa kamienie".  

          Czy i my powinniśmy milczeć? ...Nie spieszę się z odpowiedzią. Można nie myśleć o śmierci. W pewnym wieku trudno już jednak nie czuć własnej fizyczności i myślenie o niej staje się czymś naturalnym, choć nie musi nabierać obsesyjnego charakteru. 

          

          "budzę się 

            z ustami pełnymi 

            piachu" 

            (Tadeusz Różewicz) 

            

           Przemilczanie niepokoju nie sprawia, że go nie czujemy. Jakkolwiek byśmy podsycali radość, zawsze kiedyś nas dopadnie, gdy jesteśmy już na granicy istnienia, snu i jawy. 

    Wittgenstein napisał, że "śmierć nie jest zdarzeniem z życia".  Niemniej obserwując uważnie życie trudno uciec od świadomości, że jest czymś nieuniknionym. Jaspers, który był też wybitnym psychiatrą i interesował się tym, w jaki sposób przeżywamy życie z jego ograniczeniami i dramatycznymi wyborami, odróżniał świadomość własnej śmiertelności, od sytuacji granicznej, jaką jest strata bliskiej osoby, którą najczęściej głęboko przeżywamy. Śmierci własnej nie przeżywamy, ponieważ nie jest dla nas faktem, możemy jedynie przeżywać to, że kiedyś lub całkiem niedługo nadejdzie i przeżywać często własne umieranie, czasem w niewyobrażalnym cierpieniu, albo w poczuciu bezgranicznego osamotnienia lub absurdu. 

     Lęk przed śmiercią jest podstawowym lękiem egzystencjalnym. Zapewne, choć sam Jaspers nie poświęca temu większej uwagi, nie każdego dotyka on w tym samym stopniu, a niektórzy może go nawet świadomie nie przeżywają.  Większość ludzi próbuje przed nim uciec, albo go w jakiś sposób "wypiera".  Służą temu, jak pisze  - rozrywki, albo oddawanie się różnym zajęciom i pracy,  tak aby nie pozostawić sobie czasu na refleksję,  poszukiwanie dowodów nieśmiertelności duszy, wiara religijna, albo przeciwnie - perswazja, że po śmierci nie spotka nas żadne cierpienie, ponieważ jest ona kresem wszelkiego odczuwania. Perspektywę własnej śmierci można w ten sposób odsunąć od siebie za cenę złudzenia, bowiem z tego, że się o czymś nie myśli nie wynika, że to nie istnieje. Jak zauważał trzeźwo Saint-Evremond "Jedyną racją, która każe nam się pogodzić ze śmiercią jest to, że nie sposób jej uniknąć". Chociaż być może słuszne jest przekonanie, że nie wiadomo, czy śmierć jest złem, za które ją zwykle uważamy. Śmierć ma dobre strony i bywa nawet czasem uważana za "dobrodziejstwo natury", ponieważ "kładzie kres starości" i niemożliwemu do zniesienia cierpieniu. A lęk przed śmiercią nie jest tak paraliżujący, jak czasem się wydaje, skoro pod wpływem silnych emocji "zapominamy" o nim i ludzie kochający życie wybierają śmierć. 

     Mniej więcej w połowie mych dni  opublikowałem krótki tekst o rodzajach filozoficznej  argumentacji przeciw obawie śmierci (mój pierwszy tekst w czasopismie filozoficznym). Był nadmiernie może zwięzły i pozbawiony oddechu, ale dołączyłem do niego aneks z fragmentami utworów wielkich filozofów, ilustrującymi każdy z rodzajów opisywanej argumentacji...Jednak myśl o śmierci była jeszcze wtedy dla mnie po części abstrakcją. Interesowała mnie bardziej argumentacja niż samo to przeżycie i wnikanie w jej sens terapeutyczny. Zresztą, z czego zdawano sobie sprawę już w starożytności, wszelkie racjonalne, moralne lub sceptyczne argumenty przemawiają tylko do tego, kto pod wpływem jakichś przeżyć jest podatny na ich przyjmowanie. Nie uważam, że trzeba oddawać się rozmyślaniom o kresie życia, które mogłyby nas pogrążać w mrokach melancholii, jednak żyjąc poważnie trzeba swój stosunek do śmierci przemyśleć, nawet jeśli nie znajdziemy jakiejś ostatecznej odpowiedzi. 

      Filozofia może w tym pomóc, ale o wiele ważniejsze jest doświadczanie życia, zarazem bezpośrednie i zakładające pewien dystans. W młodości co bardziej wrażliwe dusze mają skłonność do idealizmu, ale pod koniec życia, o ile nie popadają w dewocję lub obłędny lęk przed nieistnieniem, większą skłonność do sceptycyzmu i współczucia. Platonizm z jego tęsknotą za zaświatowym pięknem, etycznym idealizmem i koncepcją umierania za życia przedstawioną w "Fedonie" wpłynął na sposób myślenia i przeżywania życia w kulturze europejskiej, której częścią była późniejsza filozofia i teologia. Ja sam czytałem kiedyś ten dialog z ogromnym wzruszeniem, ciesząc się przedstawionymi w nim dowodami nieśmiertelności duszy, w których podziwiałem twór wyobraźni, choć żadnego z nich nie dało się obronić. "Świetlisty mrok" Platona potrafił uwieść niejedną skłonną do idealizmu duszę. Ja zawsze miałem do niego dystans, bo jak nie byłby piękny wyobrażony Tamten świat i rozgwieżdżone niebo, żyjemy w tym... 

      Nie wiem, dlaczego cykada milczy. Choć jest to być może równie istotne pytanie, jak to, przed którym stawia nas Zhuangzi: Dlaczego gęś gega?