Festina lente

 

        O życiu w nieustannym pośpiechu 

       Czas mija tak szybko, że nie warto się spieszyć, bo i tak się go nie dogoni.  Seneka słusznie zauważał, że jesteśmy okradani z życia -"pewne chwile są nam odbierane jawnie, inne odejmowane po kryjomu, a jeszcze inne wymykają nam się same". Życie, jak poucza Lucyliusza, upływa nam przeważnie "na postępkach złych, na bezczynności, albo robieniu czegoś innego niż by należalo", a ludzie nie mają świadomości, że umiera się każdego dnia. Marek Aureliusz apeluje do siebie samego: "Nie żyj tak, jakbyś miał żyć lat dziesięć tysięcy. Dopóki żyjesz, dopóki możesz, bądź dobry!"  Czas należy zatem oszczędzać i koncentrować się na tym, co dobre. Wiadomo też oczywiście, jak łatwo przegapić stosowny moment do działania i że czasem zależy od tego bardzo wiele, a nawet życie. 

    Dlaczego zatem często konieczne jest spowolnienie?  Znane przysłowie mówi, że "co nagle to po diable". Decyzje i wynikające z nich działanie powinny być przemyślane, a mając świadomość, że czasem nie ma na to czasu, trzeba być przygotowanym na różne sytuacje, jakie mogą nas spotkać i wtedy decyzja, która może wydawać się całkiem spontaniczna, wynika z wcześniejszego doświadczenia, sprawności i wiedzy, choć zawsze na ogół pozostaje coś, co nie jest do końca przewidywalne. Zbyt pośpieszne dążenie do osiągnięcia jakiegoś celu nie sprawdza się, a czym jest nieprzygotowana obrona lub atak wie każdy, kto kiedykolwiek grywał w szachy lub był na wojnie. Oczywiście mówi się czasem ironicznie, że ktoś ma "refleks szachisty"."Śpiesząc się powoli" unikamy nerwowości i błędów wynikających z braku koncentracji. Nie należy tego jednak mylić z lękiem przed podejmowaniem decyzji lub tak zwanym kunktatorstwem.  Kiedy trzeba działać szybko, trzeba to robić nie zwlekając, ale zachowując konsekwencję i jakiś porządek, jeśli pozostaje na to choć ułamek chwili.  Nie można się spóźnić z naciśnięciem hamulca, kiedy to chroni przed wypadkiem, albo ze strzelaniem do kogoś, kto do nas mierzy z jakiejś broni, o ile nie chcemy dać się zabić. To oczywiste i nawet samo wspominanie o tym wydaje się stratą czasu. 

     Istnieją jednak ludzie, którzy prawie w ogóle nie mają wolnego czasu, tak są pochłonięci obowiązkami zawodowymi lub rodzinnymi, albo niesieniem komuś pomocy. Innych, z kolei, absorbuje używanie życia,  zarabianie pieniędzy po to, aby gromadzić dobra materialne, albo stymulują nałogi. Wiadomo, że nie sprzyja to zdrowiu fizycznemu i psychicznemu, bo każdemu potrzebna jest chwila wytchnienia i oddechu.  Pisze się o tym tak wiele, że nie miałbym tu nic do dodania - o potrzebie ruchu na świeżym powietrzu, kontaktów towarzyskich, relaksu, albo rozwijania własnych zainteresowań, nazywanych czasem przewrotnie "pasjami". Z pewnością warto czasem zrezygnować z czegoś, co pochłania nasz czas, aby móc zaspokoić te potrzeby. Ale i takie decyzje nie mogą być podejmowane w sposób impulsywny, dlatego jedynie, że czujemy się czymś zmęczeni. Nie chciałbym jednak wypowiadać się w stylu poradników życiowych, który jest mi dość obcy.

    Równie oczywiste jest to, że ludzie mają różne temperamenty i rytm życia i  że są tacy, którzy nie znoszą bezczynności i nie umieją usiedzieć na chwilę w jednym miejscu, albo bez przerwy chcą sobie lub innym coś narzucać. A przeciwieństwem tego jest gnuśność, rozlazłość, marazm, zobojętnienie, wycofanie, albo lęk społeczny. Są to jednak skrajności. O tym też nie ma potrzeby więcej pisać. 

   Co zatem mam na myśli, kiedy mówię o życiu w nieustannym pośpiechu? Życie pozbawione refleksji, kontemplacji, tego, co nazywa się czasem uważnością, odpoczynku, zwracania uwagi na potrzeby i odczucia, czy to własne, czy innych ludzi, czasem nawet bardzo bliskich.  Tak jak w pięknym utworze muzycznym istotna jest chwila ciszy lub wyciszenia, a w dziele malarskim przetrzeń, tak jest to konieczne także w naszym własnym istnieniu.  Nawet punkowa rąbanka zwykle ustaje na chwilę, a na obrazach schizofrenika, który chce je całkowicie wypełnić, może pojawić się puste miejsce.  Pewien profesor ekonomii, którego miałem mieszaną przyjemność słuchać kilka lat temu, powiedział słusznie, że kultura społeczeństwa zależy od tego, czy ludzie potrafią cenić wypoczynek zamiast zarabiania pieniędzy, do którego stymuluje ich reklama i chęć zaimponowania innym.  Sam mam kłopot z zarabianiem pieniędzy niezbędnych do życia, ale ów profesor nie to miał na myśli.  Współczuł ludziom, którzy wydlużają swój dzień pracy do godzin późno nocnych po to jedynie, aby podnieść swój poziom życia w sposób nieproporcjonalny do rzeczywistych potrzeb. Wiadomo, że "wypala" to nawet młodych ludzi, z czego zwierzali się moi studenci.  Myśl rzadka u ekonomisty, który chciałby wycisnąć z ludzi największą wydajność pracy i orientuje się np. w tym, jak trudno obecnie zamieszkać we własnym mieszkaniu, jeśli się go nie dostalo po rodzicach.  Jak bowiem zauważył Musil "kapitalizm jest najlepiej zorganizowanym w dziejach systemem powszechnej chciwości". Ale brak bezinteresowności nie sprzyja rozwojowi kultury.    

    Filozofia, czy może raczej praktyka buddyjska, przeciwstawia medytację i dyscyplinę duchową życiu polegającemu na nieustannym podsycaniu pożądań, dolewaniu oliwy do ognia samsary. Ta druga droga nie prowadzi do duchowego wyzwolenia, bo nie zakłada koniecznego dystansu wobec życia i tego, co je stymuluje. Swobodniejsze życie w kontemplacji odnajdujemy w dawnym taoizmie, w którym istotne jest zatopienie się w naturze i bezczynność polegająca na nieingerowaniu w świat po to, aby coś na nim wymusić. Kiedy ktoś wypływa pod wieczór na jezioro, a po jego środku trwa na łodzi w ciszy, a potem rankiem powraca, to czas zatrzymuje się.  Filozof, literat i kompozytor Rousseau, również odnajdywał w tym spokój pod koniec życia, co opisuje w swych "Marzeniach samotnego wędrowca". Aby zatrzymać czas w kontemplacji nie trzeba żyć na pustkowiu i w odosobnieniu, poza społeczną wspólnotą.  Wystarczy przerwać na chwilę stymulację pośpiesznym działaniem.  A temu służy rozwiajnie w sobie potrzeb wrażliwości  i zainteresowań poznawczych. Pochłonięci ciekawą lekturą, kontemplacją dzieł sztuki, albo poznawaniem jakiejś dziedziny wiedzy, uwalniamy się od własnych pragnień, zapominając o istnieniu i presji czasu.  Poszerzamy niejako i wzbogacamy własną duszę o doświadczenie innych ludzi, czasem o ich poczucie piękna i dobra.  Przypomina to swobodny oddech, jeśli nie jest tylko bezmyślnym zabijaniem czasu i połykaniem byle czego w pośpiechu. Większość ludzi, jak wiadomo, przegląda nałogowo internet, książki czyta w komunikacji miejskiej, a kulturą interesuje się po to, aby uchodzić za ludzi kulturalnych. Nowobogatcy kupują sobie niewyobrażalnie drogi sprzęt do odtwarzania muzyki, ale ich muzyczny gust bywa koszmarny.  

      Chociaż od czasów starożytnych przypisuje się człowiekowi związek z boskością, to jednak już Arystoteles zauważył, że szczęście człowieka nie może polegać wyłącznie na kontemplacji, ponieważ, w przeciwieństwie do bogów, jest on istotą śmiertelną. Kiedyś pisząc o kontemplacji porównałem siebie samego do wieloryba, który musi wynurzać się z głębin, aby nabrać powietrza. Nie przeceniałbym swej wielkości, ale oddechem w znaczeniu duchowym jest dla mnie właśnie kontemplacja. Nie wyobrażam sobie życia pogrążonego wyłącznie w czynnościach służących jedynie reprodukowaniu życia, albo pobudzaniu wrażeń. Takie życie jest niemal wyłącznie reaktywne i trudno je oddzielić od środowiska, w którym żyjemy.  Dlatego jestem samotnikiem. "Człowieku, jeśli jesteś człowiekiem, sam jeden udawaj się na przechadzkę, a nie ukrywaj się w chórze" - pouczał Epiktet.  Tak myślę, ale pochwały samotności, ani bezczynności jednak nie napiszę. Tak wiele razy już to czyniono, że nie miałoby to większego sensu. Nie są też mi najbliższe cnoty mnisie i ideał doskonalenia się kosztem braku zainteresowania światem lub nawet porzucania go na pastwę losu, co rzecz jasna nie dotyczy wszystkich mnichów.  

     Czym może być życie w nieustannym pobudzeniu i pośpiechu? Kiedyś jeden z moich przyjaciół - artysta, wpadł do mnie o trzeciej w nocy i po wypiciu wszystkiego, co miałem, włącznie z "Amolem",  usiłował mnie wyciągnąć na pijatykę ze znajomym, którego dopiero co poznał na ulicy, a ponieważ odmówiłem, nazwał mnie najpierw anachoretą a później mizantropem. Rozumiem potrzebę życia w upojeniu, które jak napisał Baudelaire, uwalnia nas od obsesji krótkości życia, nawet jeśli źródłem tego upojenia jest alkohol. "Aby nie być udręczonymi niewolnikami Czasu bądźcie ciągle pijani! Winem, poezją, cnotą, jak wam się podoba". To zresztą myśl żywa wśród poetów od czasów starożytnych, we wszystkich niemal kulturach. Niektórzy, jak wielki Li Bo, upijali się tak, że nie odróżniali czasem dnia od nocy, ani lata od zimy, ale inni, jak Omar Chajjam, pili wino z umiarem.  Jeszcze z edukacji szkolnej pamiętam: "Widział kto kiedy poetę trzeźwego, nie uczyni taki nic dobrego." Mnich Kenko pisał jak pocieszni i sympatyczni wydają się czasem ludzie nie zachowujący umiaru w piciu sake...Ale mimo wszystko wydało mi się to nieco zabawne i trochę smutne.  Przypomina mi to zresztą słowa pewnej bardzo bliskiej mi kiedyś osoby, której szaleństwa musiałem znosić, chociaż alkoholu nigdy nie piła: "Bądźmy rozsądni!"  Spytałem ją nie całkiem przerotnie: "A kiedy byliśmy?"  Jednak rozsądek, to jak pisał pewien romantyk, "trup uczuć".                

     Wiem, że nie "wyczerpałem tematu", ale nie chciałbym wyczerpać mych sił przed nadejściem świtu...Wieje wiatr, pada deszcz a czeka mnie dość trudny dzień poza domem. Brakuje tu słowa miłość. Żyć trzeba z miłością. Ale słowo to bywa tak nadużywane, że czasem niewiele znaczy...