Wypisy z moich wczorajszych lektur

      Ryszard Przybylski, "Baśń zimowa. Esej o starości"

      "Zgodnie z popularną peryfrazą zgonu Stary Człowiek gryzie piach. Jeszcze leży w łóżku obudzony ze snu, jeszcze myśli, a już jest w ziemi. I jest właściwie tak, jak w wyznaniu kończącym arystofaniczny melodramat T. S. Eliota Sweeney Agonistes. 

      Miałeś sen, że się budzisz i jest siódma i

      jest mgliście i jest zimno jest mrok i jest świt

      I czekasz na zgrzyt klucza i na stuk do drzwi 

      ponieważ wiesz że kat już na ciebie czeka.     

      I może jesteś żywy

      Albo może zmarły. 

      "Ja" jest dziełem myślącego ciała, czującej gliny. Na starość chowa się najczęściej w czaszce utytłanej prochem. Staremu Człowiekowi nie można prawić Heideggerowskich mądrości, że jest bytem-ku-śmierci, bo się roześmieje. Prędzej już można powiedzieć: "Jeszcze nie teraz". Jeśli wyznanie to nie jest konwencjonalnym pocieszeniem."

       Kiedyś pewien student psychologii zauważył, że pesymizm jest bliższy realizmowi niż optymizm. Powiedziałbym raczej, że w pewnych sytuacjach bywa bliższy. Ta do takich w moim poczuciu należy...

 -----    

    "Dniewnik Anny Grigorjewny Dostojewskoj" 

    "Dzisiejszy obiad był jakiś taki zły. Byliśmy w bibliotece. Kupiliśmy wisien i truskawek. (Zapomniałam: Idąc do galerii kupiłam cały dzbanuszek wiśni za 2 Silbergr., dość dużo, włożyłam je do kieszeni, jadłam przez całą drogę i umorusałam sobie twarz). Po drodze zaszliśmy do "Cafe Francais". Dalej jadłam wiśnie. Fiedia powiedział, żebym poszła kupić dla niego tyle samo wiśni, bo te dotychczasowe to była mała porcja. "Obraziłam się" i przestałam jeść. Wówczas Fiedia zaczął mnie prosić, abym jadła, ponieważ - mówił - pomyśli sobie, że mam go za chciwca i łakomczucha, że uważam, że po prostu nie chciał mi dać wisien, a ja nie jadłam dlatego, ponieważ onegdaj zjadłam już za dużo." 

            

        Anna Dostojewska i dzieci na grobie pisarza

-----

         Stanisław Mackiewicz, "Dostojewski"

    "Wszystko to, albo prawie wszystko, co Dostojewski przed znajomością z Anią napisał , miało w sobie ziarno rzeczy genialnych, ale skutkiem jego chorób, nędzy, nieszczęść i ustawicznego dręczenia go przez ludzi, z którymi się stykał, i kobiety, z którymi żył, te ziarna geniuszu nie mogły kiełkować. Gdyby nie Ania, nazwisko Dostojewski nie figurowałoby w ogóle w encyklopediach świata...W tym stanie nerwowej depresji w którym spędził Dostojewski całe swoje życie do błogosławionej chwili znajomości z Anią, nie był on w stanie tworzyć arcydzieł. Dopiero Ania w czasie swojego 14 letniego małżeństwa z Dostojewskim stworzyła uprzednio kaleczonemu i poniewieranemu geniuszowi Dostojewskiego możliwości owocowania. To Ani zawdzięczamy Dostojewskiego, bez Ani Dostojewskiego by nie było. Ta dziewiętnastoletnia dziewczyna nie była ani ładna, ani bogata, ani specjalnie wesoła, zabawna, czy miła. Była bardzo przeciętna i jak się nam zdaje, raczej brzydka. Miała zbyt szerokie usta i zbyt duże nozdrza. Ale miała cześć dla talentu Dostojewskiego, uważała to sobie za szczęście, że jest fizycznie i moralnie przy nim, w czasie gdy w mękach tworzył swoje kreacje, i ożywiona była wielką ku niemu miłością, wyrozumieniem i współczuciem." 

     To się wydawało Mackiewiczowi tak ważne, że pierwszy rozdział swej książki zatytułował "Ania". Jasne, że jak zauważa, trudno znaleźć taką Anię...Jeszcze trudniej chyba jednak o "zalążki geniuszu." Choremu na epilepsję, byłemu katorżnikowi, któremu, jak pisze Mackiewicz, groziło więzienie za długi, potrzebne było wsparcie w tytanicznym wysiłku, jakie daje jedynie miłość. Uważany był podobno za trzeciorzędnego pisarza. Być może Mackiewicz zasługi Anny Dostojewskiej nieco wyolbrzymia, ale kto wie, czy po tak ciężkich przeżyciach zdołałby się sam podnieść...

                ELZENBERG

     "Kłopot z istnieniem", dziennik Elzenberga, który przeglądam niemal przez całe życie, leżał w tak głębokiej warstwie książek, że nie mogłem go odnaleźć.  Nie podjąłem nawet rozpaczliwych prób.  Nie znalazłem też niczego w zamian - bo niczego podobnego nie ma.  Usłyszałem głos jakiejś wyimaginowanej zjawy: "Weź sobie coś, co leży bardziej na powierzchni, nawet jeśli nie jest równie głębokie." 

     Nie szukając...znalazłem. 

     "W czym tkwi - tam gdzie pójdzie szczęśliwie - surowe piękno starości?  W tym poruszaniu się po rubieży, wzdłuż granicy, gdzie świat i to życie rysują sie tak jakoś plastycznie, w namacalnym i kontrastowym zestawieniem z nicością i śmiercią. W tym ich ogarnięciu jednym spojrzeniem; i w tym wyłączeniu się, które sprawia, że się wszystko widzi już tylko o d   z e w n ą t r z. Treść drażniąca wyparowała, świat jest już tylko obrazem." 

    "Co znaczy "umieć żyć z ludźmi"?  - Niestety, niestety, znaczy po trosze: myśląc o nich źle, "być" z nimi dobrze."

   Fragment obszerniejszej notatki "Kilka uwag o samotności", którą należałoby przeczytać w całości, ponieważ ukazuje też przyczynę opisywanej sytuacji. 

   "...G r o z a samotności, jak mi się zdaje, może być rozumiana dwojako. Przeżycia, które dla otoczenia są niedostępne tym samym nie mogą budzić sympatii. Ale jeśli jej nie budzą nasze przeżycia  n a j w a ż n i e j s z e, wychodzi na to, że poza kręgiem sympatii pozostaje to co - w naszym poczuciu jest w nas najcenniejsze...Tu właśnie, gdzie najbardziej jej trzeba, nie otrzymujemy zachęty; nie ma na tym terenie owej wymiany myśli i uczuć, do której przywykliśmy w sprawach mniej ważnych. To jedno; i to już jest ciężkie. Ale jest coś jeszcze cięższego. W gruncie rzeczy tak odczuwamy rzeczywistość, że to, o czym nikt nie wie, co się w niczyjej świadomości nie odzwierciedla, to nie istnieje...Jeśli się moje przeżycia nie odzwierciedlają w żadnej zewnętrznej wobec mnie świadomości, to nie istnieją; a jeśli są to właśnie przeżycia stanowiące w moim odczuciu moją najistotniejszą treść, to poniekąd także i ja sam nie istnieję. Tak, człowiek w tym znaczeniu samotny czuje się  p r z e k r e ś l o n y; ilekroć się w nim poderwie poczucie życia, samotność odpowiada: "nie ma cię"; jest to przewlekłe   z a b i j a n i e   człowieka, i groza jest dzięki temu równie mroczna i niesamowita, równie się nie dająca przemyśleć do dnia ostatniego jak groza śmierci. Toteż mało kto ją przemyślał."

      Te spostrzeżenia autora "Kłopotu z istnieniem" wydają mi się wyjątkowo trafne...Jestem u kresu nocy, ale jeszcze nie spałem. Od dawna już poruszam się wzdłuż granicy, którą opisuje Elzenberg. U mnie to się zaczęło dawno temu i nie miało związku ze starością, ale było częścią spojrzenia na życie ukształtowanego przez kontemplację...To, o czym pisze Elzenberg w odniesieniu do samotności, nie budzi we mnie grozy, a jedynie przygnębia - nie budzi lęku, lecz raczej zasmuca.  Wobec takich przeżyć konieczny jest jakiś rodzaj dzielności.