Chwila szczęścia

      Słusznie, czy nie, zarzuciłem kilka lat temu pisanie książki o szczęściu. Przechowuję jedynie jej dość szczegółowy konspekt, który mógłbym wypełnić treścią. Jednak takie rozważania zaczynają mnie trochę nużyć, a moja sytuacja życiowa nie sprzyja systematyczności. Istnieje zresztą znakomita książka Władysława Tatarkiewicza, całkowicie wprawdzie różna od tej, którą mógłbym napisać, ale mądra i oparta na gruntownej wiedzy historyka ludzkiej myśli. W tej przeze mnie zamierzonej podjąć chciałem, między innymi, dwie szczególnie trudne kwestie - istnienia i charakteru tak zwanej natury ludzkiej i stosunku szczęścia do losu. Trudność polega na tym, że często uważa się los i naturę ludzką za wytwory wyobraźni i kwestionuje ich realne istnienie, tak oczywiste dla Chińczyków, czy Greków, ale także często i dla nowożytnych myślicieli, chociaż już Spinoza zauważył, że pojęcie natury ludzkiej jest pewną idealizacją. Z empirycznego, naukowego punktu widzenia, trudno byłoby uzasadnić jakąś ich koncepcję, jak np. egoizm lub altruizm, albo optymistyczną lub pesymistyczną, czy nawet tragiczną wizję ludzkiego losu.  Dociekania filozofów i poetów dotyczące tego, czy człowiek jest z natury dobry, zły, czy obojętny na dobro i zło, prowadzą jedynie do paradoksów takich, jak znana myśl Tagore: "Człowiek jest dobry, ale ludzie są okrutni." Niemniej są to pytania o tyle ważne, że odpowiedź na nie prowadzi do ukształtowania odmiennych koncepcji politycznych i socjotechnicznych, co widać jak na dłoni w przypadku starożytnych filozofii chińskich. Temat ten jest sam w sobie fascynujący, jeśli przyjmiemy założenie,  że przez pojęcie natury ludzkiej rozumieć można pewne potencjalne możliwości tkwiące w każdym człowieku, a niekoniecznie przez każdą jednostkę realizowane. Staram się w innych ludziach widzieć przede wszystkim dobro, niemniej często widzę też coś innego. Ale dość o tym! 

     To, o czym chcę tu napisać jest jedynie komentarzem do tego pogodnego zdjęcia dziewczynki obdarowanej kotkiem, która wprost nie posiada się z zachwytu i szczęścia.  Ale to tylko uchwycona, być może przez jej ojca, chwila. Można mieć nadzieję, że kotek nie był dla niej jedynie zabawką. Istnieje jednak spora szansa, że życie tego dziecka było szczęśliwe, jak nieszczęśliwe było życie bosej, obdartej dziewczynki pochylonej nad praniem, której wymizerowanie i smutek głęboko poruszają na innym zdjęciu, którego tutaj nie zamieszczam. Nie sposób oprzeć się wrażeniu, że zdjęcia te są świadectwem tego, co nazywamy indywidualnym losem, w przeciwieństwie do losu wszystkich ludzi, z naturalnymi granicami takimi jak cierpienie, czy śmierć, których nie sposób uniknąć. Pozostańmy jednak przy fotografii tego szczęśliwego dziecka, które może liczyć na miłość swych rodziców i nie cierpi dotkliwie z powodu nierówności społecznych. Jeśli nie wybuchnie wojna, nie zachoruje ciężko,  nie wpadnie w ręce złych ludzi i nie stanie się ofiarą nieszczęśliwej miłości, albo innych traum, ma szansę przeżyć życie w miarę szczęśliwie. Bezpieczne środowisko, w jakim żyje, nadaje życiu tej dziewczynki sprzyjającą aurę, niemniej ważną od jej wyposażenia genetycznego. Bajania o wolnej woli, albo o karmie, oddalają tylko od tego, co realne. Nieszczęścia często spadają na ludzi pełnych dobroci i dzielnych - jeśli nie częściej, niż na innych, czego jednak nie sposób dowieść, a można jedynie zauważyć, że ludzie wrażliwi, zdolni do kierowania się szczerym altruizmem, biorą na siebie nieco cięższe brzemię. Dobrym przykładem jest tu wyznanie Janusza Korczaka, który w 1942 r napisał w swym dzienniku na krótko przed tym, zanim poszedł z dziećmi na śmierć: "Rozdałem swe życie innym i teraz nie mam już nic." Ktoś niedawno przekonywał mnie, że w obliczu wszechogarniającego okrucieństwa  i cierpienia ten szlachetny człowiek miał nagrodę - a był nią uśmiech dziecka. Nie ma chyba nic bardziej złudnego od takich czułych fantazji, powtarzanych z namaszczeniem, bo nie kosztują nic. 

      Zastanawiając się nad tym nie sposób uniknąć kilku pytań. Czy możemy czuć się szczęśliwi wobec szalejącego nieszczęścia, które dotyka innych?  Czy bezradność wobec ich losu musi prowadzić do rozpaczy? I czy osobiste szczęście może być w ogóle miarą wartości ludzkiego życia?  Sens tego ostatniego pytania nie sprowadza się do konstatacji, że "lepiej być niezadowolonym Sokratesem, niż zadowoloną świnią." W moim poczuciu to nie godność, a zdolność współodczuwania nie tylko pomyślności i szczęśliwości, ale także, a może nawet przede wszystkim,  niedoli, cierpienia innych, nadają ludzkiemu życiu znamiona szlachetności.  Zgadzam sie z głębokim poczuciem wielkiego pisarza, że jeśli jestem wrażliwy wyłącznie na to, co spotyka mnie samego, nigdy nie będę pełnym człowiekiem. Dość powszechnie uważa się, że naszym obowiązkiem jest troszczyć się o własne szczęście. Czy oznacza to jednak, że los innych stworzeń i ludzi może nas całkiem nie obchodzić? A czym jest ten powszechny pęd ku szczęściu, jeśli wiadomo również, że szczęście jest częściej wynikiem tego, że mu nie ulegamy? W filozofii Wschodu równie powszechna jest myśl, że warunkiem osiągniecia szczęścia jest rezygnacja z frustrującego pragnienia bycia szczęśliwym. Kto nie dąży do szczęścia, ten paradoksalnie może być szczęśliwy, unikając rozczarowań i przesytu. Głębokie zadowolenie z życia realizuje się niejako ubocznie i spontanicznie przez dążenie do innych wartości. Być może brzmi to naiwnie, ale lękając się zarzutu naiwności, nigdy nie wyrazimy żadnej bliskiej nam intuicji dotyczącej wartości życia. Zatem, jeśli osobiście uszczęśliwia mnie głęboka kontemplacja, nie musi mi być tym samym obojętny los innych, nawet jeśli wytrąca mnie z poczucia błogiego spokoju i odbiera poczucie bezpieczeństwa, i jeśli nie zawsze jestem w stanie im dopomóc... Trudną sztuką jest wspierać innych tak, aby nie doprowadzić własnego życia do ruiny, ale nie zawsze jest to możliwe. Kto kiedykolwiek ratował tonącego wie, że może to go pociągnąć na dno. Pięknie wyraża to jedno z orzeczeń do pewnej linii heksagramu I Cing: 

"Trzeba przejść przez wodę; 

Woda sięga powyżej głowy.

Niepomyślny los. Nie ma     ujmy." 

   Richard Wilhelm skomentował go w następujący sposób: "Tu ukazano stan rzeczy, w którym odchylenie od normy wzrosło do najwyższego stopnia. Człowiek jest odważny, swoje zadanie chce wykonać za wszelką cenę i w imię tego naraża się na niebezpieczeństwo. Poziom wody go przewyższa: to jest nieszczęście. Ale nie jest ujmą narazić życie w imię przewagi dobra i sprawiedliwości. Są rzeczy ważniejsze niż życie." 

       To o ludziach takich jak Stary Doktor.