Niepotrzebne potępienie

       Kilka dni temu przytoczyłem na Facebooku 
słowa Himmlera, który z pogardą pisał o 
samobójcach "odrzucających życie jak brudną
koszulę."  "Taki człowiek powinien być 
pogrzebany jak zwierzę." - dodawał z oburzeniem. 
Człowiek powinien mieć silną wolę i nie wolno
mu uciekać przed przeciwnościami losu. 
    Himmler sam popełnił potem samobójstwo 
przegryzając kapsułkę z cyjankiem potasu, którą 
przechowywał w dziurawym zębie.  Fromm tłumaczy 
to tym, że dla tego człowieka nie do zniesienia była 
myśl o popadnięciu w bezradność. To ciekawe
wyjaśnienie, ponieważ pozwala zarazem zrozumieć 
oburzenie pozbawionego litości zbrodniarza.
     Ale komentarze szły w odmiennym kierunku - 
określania jego słów mianem hipokryzji. Moja 
intencja była jednak inna. Chodziło mi raczej o to, 
że próby samobójcze i samobójstwo, a nawet samo
wspominanie o nim, spotyka się często z potępieniem 
i poczuciem wyższości moralnej.  A tu ta wyższość 
była, mówiąc w sposób skrajnie eufemistyczny, 
problematyczna, co skłania jednak do pewnego 
zastanowienia. Trudno byłoby bowiem Himmlera 
nazwać obrońcą wartości życia. 
     Po masowych egzekucjach na Wschodzie 
wielu SS-manów popełniło samobójstwo, ale
nie Himmler.  Powiedział  on czy też napisał, że 
warto było to wszystko zobaczyć, skoro posyła
się ludzi w sposób odpowiedzialny na śmierć.  
W listach do żony skarżył się tylko na dolegliwości 
żołądkowe. Oglądał rzeczy przykre - wrzucanie 
trupów do dołów z wapnem, no i jego organizm 
w końcu się zbuntował.  Ale myśl o żonie i miłość 
do dzieci oraz pragnienie wypełniania obowiązku 
wzięła górę. Według Himmlera człowiek nie 
powinien być okrutny, kiedy nie jest to absolutnie 
konieczne.
     W Japonii samobójstwo honorowe było i jest, jak
wszyscy o tym wiedzą, cenione. Ale w kręgach 
nazwijmy to szlachetnie urodzonych czy militarnych, 
z pogardą odnoszono się do samobójstwa z miłości. 
W pewnym okresie historii nawet surowo karano 
kochanków przyłapanych na próbie samobójstwa. 
Zadawano im śmierć z udręczeniem i uprzednim 
poniżeniem, choć samobójstwo z miłości opisywane
jest czasem w literaturze jako szczególnie piękne.
     W Anglii karano samobójców symbolicznie karą 
śmierci. Ale filozofia wieku Oświecenia przyczyniła 
się do przezwyciężenia tego głębokiego uprzedzenia 
przynajmniej w sferze prawodawstwa. Wprawdzie 
Kant uważał zachowywanie życia za obowiązek 
wobec nas samych i to za obowiązek zupełny, czyli 
niezależny od sytuacji w jakiej się znajdujemy i nie
dopuszczający wyjątków, jednak wcześniej Hume 
w swym sławnym eseju o samobójstwie pisał, że nie 
wykracza ono przeciwko naszym obowiązkom wobec 
Boga, nas samych i bliźnich, i że są w życiu sytuacje, 
jak np. nieuleczalna choroba, utrata środków do życia 
lub udręki podeszłego wieku, które je usprawiedliwiają, 
a nawet czynią czymś racjonalnym. 
      W pewnych szczegółach argumentacja ta cierpi 
na niejaką powierzchowność i można ją kwestionować, 
jednak ogólnie rzecz biorąc osiąga swój cel.  Hume 
słusznie bowiem zwraca uwagę między innymi na
to, że skoro leczymy się z chorób, to jednak chcemy 
mieć wpływ na długość naszego życia, która pozostaje
według ludzi religijnych w boskiej kompetencji. 
Dlaczego zatem nie mielibyśmy prawa skrócić sobie 
życia, żeby uniknąć nadmiernego cierpienia? 
      Mimo pewnych sukcesów racjonalnego myślenia
samobójstwo nadal budzi w nas lęk, często poczucie
winy, a równie często je potępiamy.  Nawet wtedy,
kiedy ktoś tylko wyraża swą obawę, czy starczy
mu sił, aby nie odebrać sobie życia lub w inny sposób 
o nim wspomina. Chcielibyśmy mieć absolutną 
kontrolę nad własną psyche i nad odczuciami innych. 
Ale tu już wkraczamy w sferę anatomii naszej 
własnej destruktywności...Albo przynajmniej lęku
przed psychiczną słabością. Możemy mieć sami
myśli samobójcze i obawiać się ich oraz odczuwać
z tego powodu poczucie winy.  
     Pomijam tu zjawisko tzw. szantażu emocjonalnego,
kiedy ktoś wspomina o samobójstwie jedynie po to, 
żeby coś na nas wymusić (zrobienie czegoś albo 
zaniechanie lub uczucie). Znam męża, który chcąc
zmusić żonę do współczucia z powodu tego, że
został źle potraktowany przez kochankę, stawał
na parapecie okna i straszył ją, że wyskoczy z
czwartego piętra. A kiedy małżonka starała się
temu zapobiec, schodził i wymierzał jej 
sprawiedliwość, bowiem nie rozumiała jego uczuć
do kochanki. Kobieta była bezradna, dopóki
znajomy lekarz nie powiedział jej: "To go wypchnij,
a ja napiszę zaświadczenie, że miał sklonności
samobójcze." Wtedy zrozumiała, że nie należy
ulegać szantażowi i ona i dzieci odetchnęły. 
     Ale warto pamiętać, że w ocenie tego, co 
jest szantażem emocjonalnym czasem się mylimy. 
Poza tym, listy samobójców pozostawiane przed 
śmiercią, wskazują często na to, że osoby te nie czuły 
się kochane i chciały przez swą śmierć zwrócić na to 
uwagę lub czasem nawet ukarać bliską osobę. 
A zabijając się z miłości możemy chcieć potwierdzić 
jej wartość, którą ktoś nam najbliższy zakwestionował, 
porzucając nas lub wymuszając na nas jakiś rodzaj 
ograniczenia psychicznej bliskości.
     Często, poza przekonaniem, że samobójca jest
tchórzem lub osobą skrajnie nieodpowiedzialną (oba 
te wyobrażenia odbiegają od prawdy), do potępienia
samobójstwa przyczynia się pogląd, że zmartwił on
kogoś albo pozostawił w głębokim smutku lub poczuciu
winy.  I tu dotykamy słabego punktu argumentacji 
Hume' a, który przekonuje, że odchodząc z życia w 
ten sposób, nikomu nie wyrządzamy zła, a jedynie 
pozbawiamy jakiegoś potencjalnego dobra. Choć 
oczywiście możemy sobie wyobrazić osobę samotną, 
której losem nikt się nie przejmuje, albo osobę chorą
lub starą, która decyduje się odejść z życia, żeby
nie być ciężarem dla bliskich.  
      Zarzut krzywdzenia bliskich, w pewnych 
sytuacjach niepotrzebnie się wyolbrzymia. Przede 
wszystkim ten, kto się zabija, nie jest na ogół w pełni 
świadomy tego, w jakim stanie ducha pozostawi 
bliskich. I nie jest to najczęściej kwestią braku 
wrażliwości lub egoizmu.  Ból, niepokój i lęk, albo 
depresyjne przygnębienie może zagłuszyć, a czasem
wyłączyć najsilniejsze nawet uczucia i oskarżanie 
kogoś w stanie głęboko traumatycznym o brak 
empatii jest sporą przesadą.
      Konieczne wydaje się tu pewne rozróżnienie.  
Można nie potępiać samobójców, a jednak nie być
przekonanym, że odbieranie sobie życia jest czymś 
dobrym, ponieważ jest ono jakąś formą zabijania.  
Można też jednak uważać je w pewnych sytuacjach 
za mniejsze zło. Taki jest też mój pogląd, choć 
wolałbym być może powstrzymać się od jego 
wygłaszania w tak krótkim tekście o charakterze
nieledwie impresji.
    Jednak jestem przekonany, że niezwykle rzadko 
mamy do czynienia z racjonalną decyzją o 
odbieraniu sobie życia, a najczęściej jest to wynik 
depresji lub działania innych psychicznych 
impulsów lub przeżyć. I myślę czasem o tym, jak 
wiele istnień moglibyśmy uratować, gdybyśmy 
potencjalnych samobójców nie potępiali, albo 
przynajmniej wysłuchali.